Թռչուններ

Թռչունները տաքարյուն կենդանիներ են։ Մարմնի ջերմաստիճանը բավականին բարձր է և կայուն։ Կարող է հասնել +40-+43 °С: Ձմռանը թռչունների ջերմաստիճանն օդի ջերմաստիճանին կարող է գերազանցել 60-70°С-ով և կախված չէ միջավայրի ջերմաստիճանից։

Թռչունների առջևի վերջույթները ձևափոխվել են թևերի, սիրտը քառախորշ է, ունեն լավ զարգացած թոքեր, մարմինը ծածկված է փետուրներով, մաշկը զուրկ է գեղձերից, բազմանում են ցամաքում։ Սողունների համեմատությամբ ունեն լավ զարգացած նյարդային համակարգ։

Թռչունները հարմարվել են տարբեր էկոլոգիական պայմաններին։ Հայտնի է թռչունների ավելի քան 8 հազար տեսակ, որոնք միավորվում են 3 հիմնական խմբերում՝ ողնուցավորներ (թռչողններ), անողնուցավորներ (վազողներ), լողացողներ կամ պինգվիններ։

Արծիվներ

Արծիվները ճուռակների ընտանիքի գիշատիչ թռչուններ են: Հայտնի է արծիվների 12 տեսակ, որոնք տարածված են Եվրոպայում, Ասիայում, Աֆրիկայում և Հյուսիսային Ամերիկայում: ՀՀ-ում տարածված է 9 տեսակ՝ քարարծիվ, գաճաճ արծիվ, փոքր շահնարծիվ, տափաստանային արծիվ, ջրարծիվ, օձակեր արծիվ, գերեզմանաարծիվ, սպիտակապոչ արծիվ: 

Արծիվները բնակվում են լեռնատափաստաններում, գյուղատնտեսական հողատարածքներում (տափաստանային արծիվ), անտառների տափաստանային հատվածներում (գաճաճ արծիվ), ծառահատված անտառներում (փոքր շահնարծիվ), լեռներում, խոր ձորերում (քարարծիվ), կիսաանապատային նախալեռներում (օձակեր արծիվ), ափամերձ ժայռերով գետերում, լճերում, լճակներում (ջրարծիվ), ձկնաբուծական ավազաններում (սպիտակապոչ արծիվ): Բացառությամբ քարարծվի (նստակյաց է) և սպիտակապոչ արծվի (կլոր տարի չվահյուր է)` մյուս տեսակները բնադրող-չվող են, քիչ տարածված:

 Թևերի բացվածքը 43–53 սմ-ից (գաճաճ արծիվ) մինչև 2,5 մ է (սպիտակապոչ արծիվ), կենդանի զանգվածը՝ 700 գ-ից (գաճաճ արծիվ) մինչև 6,5 կգ (սպիտակապոչ արծիվ): Ոտքերը փետրավորված են մինչև կրնկաթաթերը: Մատներն ուժեղ են՝ զարգացած մագիլներով: Ունեն սուր տեսողություն: էգը և արուն միագույն են: Բնադրում են անտառներում, ժայռերի կամ գետնի վրա: Էգերը դնում են 1–3 սպիտակ, երբեմն՝ կարմրագորշավուն պուտերով ձու: Թխսում են և՜ էգը, և՜ արուն: Արծիվները զույգեր են կազմում և երկար տարիներ անդավաճան են զույգին: Սնվում են փոքր և միջին մեծության ողնաշարավոր կենդանիներով, նաև լեշով: 

Քարարծիվը խոշոր, հզոր գիշատիչ է՝ երկար ու սուր մագիլներով: Նա այնքան ուժեղ է, որ կարող է նույնիսկ գայլին հաղթել: Որոշ վայրերում (օրինակ՝ Կովկասում) քարարծիվներին վարժեցնում են և նրանց օգնությամբ որս անում: Դրա համար նախ պետք է փոքրիկ քարարծվին հանել բնից, որը շատ վտանգավոր է, քանի որ բույնը գտնվում է անմատչելի ժայռերի մեջ, իսկ ծնողները խիզախաբար պաշտպանում են իրենց ձագուկներին:

Արծիվները շատ զգուշավոր են և սակավ են մարդկանց աչքին երևում: Միայն աշնանամուտին, երբ ձագերն արդեն մեծացած են լինում, երբեմն կարելի է տեսնել, թե ինչպես բարձր երկնքում սահասավառնում ու ճախրում է մի ամբողջ արծվաընտանիք:

Օձակեր, տափաստանային, սպիտակապոչ արծիվները և ջրարծիվը գրանցված են ՀՀ Կարմիր գրքում:

Կլոր և օղակաձև որդեր ասկարիդ

Մակաբույծը զարգացման ընթացքում կատարում է լյարդաթոքային բարդ միգրացիա։ Ասկարիդի ինվազիոն ձվերը, սննդի կամ ջրի հետ ընկնելով մարդու օրգանիզմ, առաջացնում են թրթուր, որը թափանցում է աղիներ, ապա արյան հոսքով հասնում լյարդ, սիրտ, թոքեր, բրոնխներ և բերանի խոռոչ, երկրորդ անգամ ընկնելով մարսողական օրգաններ՝ դառնում է սեռահասուն մակաբույծ։  Մարդու ասկարիդոզի կանխարգելման նպատակով անհրաժեշտ է պահպանել անձնական հիգիենայի կանոնները, բնակչության շրջանում, հատկապես՝ դպրոցներում, հարուցչի կենսակերպի վերաբերյալ տանել բացատրական աշխատանքներ, քանի որ երեխաներն ավելի զգայուն են այդ ինվազիայի նկատմամբ։Գյուղատնտեսական կենդանիների և մարդու ասկարիդոզների բուժման համար կան բազմաթիվ պատրաստուկներ՝ ատազոլ ֆորտե, ալբեն, ալբենտազոլ, նիլվեպ, կաբենդազոլ և այլն։

Սպիտակ Պլանարիա, 1-2 սմ երկարությամբ, տերևաձև մարմնով որդ։ Ապրում է լճակներում, գետերիտակին։ Վարում է մեծ մասամբ թաքնված կենսակերպ։ Պլանարիա կարելի է գտնել քարերի, ջրի մեջ գտնվող տերևների, կոճղերի ստորին մասում։ Պլանարիայի ողջ մարմինը պատված է թարթիչներով, որոնք տեղաշարժման դեր են կատարում։ Մարմնի հետևի մասը սուր է։ Մարմնի առջևում է գտնվում պլանարիայի երկու սև աչքերը։ Պլանարիայի մաշկի տակ գտնվում են օղակաձև, երկայնակի, շեղ դասավորված մկանները։ Մաշկը և մկանային շերտերը սերտաճել են և կազմում են որդիմաշկամկանային պարկը։ Պլանարիան եռաշերտ կենդանի է՝ կազմված է էկտոդերմից, էնտոդերմից և մեզոդերմից, ունի հյուսվածքային չորս տիպ։

--Մարսողական համակարգ—Պլանարիան սնվում է ջրում ապրող մանր կենդանիներով` գիշատիչ է: Պլանարիայի բերանը գտնվում է մարմնի փորային կողի մեջտեղում, հարձակվելիս նա մարմնով սեղմում, ծածկում է զոհին և բերանից հանելով իր մկանուտ կլանը` դրանով շրջապատում է որսին ու կուլ տալիս կամ ծծում նրա պարունակությունը: Մարսողությունը տեղի է ունենում աղիքում, որն առաջնացնում է 3 ճյուղ: Դրանցից մեկը ուղղվում է դեպի մարմնի առջևի ծայրը, իսկ երկուսը` կլանի կողքերով դեպի հետևի ծայրը: Այդ երեք ճյուղերն էլ նորից ճյուղավորվում են` ծայրերում առաջացնելով բազմաթիվ փակ, փոքր խողովակներ: Դրանց մեջ սնունդը մարսվում է, իսկ չմարսված մնացորդները հեռացվում է բերանային անցքո

Տափակ որդեր

Նրանք բազմաբջիջ կենդանիներ են որոնց մարմինը տափակ են: Տափակ որդերը ապրում են քաղցրահամ ջրերում և ծովերում: Նրանցից շատերը պարազիտներ են և ապրում են կենդանիների և մարդկանց օրգանիզմներում: Մեզ հայտնի են և 7000-ից ավելի տեսակներ: 

Սպիտակ պլանարիա: Արտաքին տեսքը

Լճակենրում և քաղցրահամ ջրերի քարերի տակ կարելի է հանդիպել սպիտակ պլանարիաների, որոնք ունեն 1-սմ երկարություն: Պլանարիաները ունեն սպիտակ մարմին, որի տակից թափանցում է մուք կերակուրով լցված աղիքը: Հանգիստ վիճակում նրա մարմինը ձգված է և տափակ, իսկ երբ նրան ինչ որ բան անհանգստացնում է նրա մարմինը կծկվում է և կարճանում: Պլանարիայի հետևի և արջևի մասերը տարբեր են՝ ետևի մասը սրված է, իսկ արջևինը լայնանում է և բաժանվում երկու ելունների: Արջևի մասում են նրա աչքերը: Պլանարիայի մարմինը պատված է թարթիչներով, այստեղից էլ այս դասի անվանում է՝ թարթիչաորների դաս:

Սնվելը

Պլանարիայի բերենը գտնվում է մարմնի մեջտեղում և տանում է դեպի երկար մկանոտ կլանը, որը կարող է դուրս գալ բերանից: Կլանից սկսվում են աղիքի երեք ճյուղ, որոնցից մեկը ձգված է դեպի առաջևի մաս, իսկ երկուսը կոկորդի երկու կողմերով թեքված են ետ: Ամեն ճղուղել իր հերթին ունի ճյուղաորություններ որոնք փակ են: 

Նրանք սնվում են ջրային կենդանիներով: Նա հարձակվում է զոհի վրա ծածկելով նրան մարմնով հետո դուրս է հանում կլանը ներծծում է զոհին և մարսում է այն: Չմարսված մասնիկները դուրս է բերում բերանից:

Շնչառությունը 

Հատուկ շնչառական օրգաններ պլանարիան չունի: Ջրի մեջ գտնվող թթվածինը ներս է թափանցում նրա մարմնի ամբողջ մակերեսով: Նույն կերպ էլ մարմնից դուրս է գալիս ածխաթթու գազը:

Բազմացումը

Մարմնի առջևի մասում են գտնվում երկու օվալաձև ձվարանները և բազմաթիվ պղպջակներ՝ սերմնարաններ: Ձվարաններում զարգանում են ձվաբջիջները, իսկ սերմնարաններում սպերմազատոիդները: Պլանարիաները հերմոֆրոդիտ են և ունեն արական և իգական սեռական բջիջներ

ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔ

Հիդարայի մարմինը գլանաձև է, մարմնի առաջնային մասում գտնվում է բերանը, շրջապատված ծաղկապսակով, որը ունի 5-12 շոշափուկ։ Մարմնի հետին մասում գտնվում է ներբանը, դրա շնորհիվ նա շարժվում է և կպչում է ինչ-որ բանի։ Հիդրան ունի ճառագայթային սիմետրիա: Սիմետրայի առանցքը միացնում է մարմնի երկու բևեռները՝ բերանային բևեռը, որտեղ գտնվում է բերանը, և հետին բևեռը, որտեղ գտնվում է ներբանը։

ԲԱԶՄԱՑՈՒՄ

Հիդրայի որոշ տեսակներ բաժանասեռ են, մյուսները՝ հերմաֆրոիդիտ։ Բարենպաստ պայմաններում հիդրան բազմանում անսեռ ճանապարհով։ Նրա մարմնի վրա առաջանում է երիկամ: Վերջինս մեծանում է, այնուհետև՝ ձևավորվում են շոշափուկները և բերանը։ Երիտասարդ հիդրան առանձնանում է մայրական օրգանիզմից և վարում է ինքնուրույն կյանք։ Աշնանը հիդրան անցնում է սեռական բազմացման։ Ձվի բեղմնավորումը տեղի է ունենում մայրական օրգանիզմում։

Դումներն ինչքան մեծանում են, գույնը փոխում են:

Դդումը կարող է գունափոխվել սպիտակից դեղին և դեղինից նարնջագույն:

Տնկվելուց չորս ամիս անց, այն պատրաստ է բերքահավաքին:

Դդումները պարունակում են վիտամին Ա և կալիում:

Դդումները թխվածքների, հացերի, ապուրների և այլ մթերքների բաղադրամաս են:

Դդումի կորիզները կարող են բովվել ուտելու համար:

Դդմի սերմերն օգտագործվում են որպես կերակուր կենդանիների համար:

Դդումի 90% ջուր է:

Ամենամեծ դդումը , որը երբևէ աճել է, կշռել է 517կգ

Դդումը միրգ է:

Դդումը կարող է տապակվել, որպես խորտիկ:

Դդումը ծագել է Կենտրոնական Ամերիկայում:

Դդումի ծաղիկները կարելի է ուտել:

Ամերիկայնում դդումի մատակարարման 80%- ը հոկտեմբեր ամսին է:

Կոնեկտիկուտ նահանգը ավանդաբար աճեցնում է ամերիկյան դդումներ:

Բնիկ ամերիկացիները օգտագործել են դդմի սերմերը ուտելիքի և բժշկության մեջ:

Ամերիկայում աճեցվող դդումների 90-95%-ը աճեցվում է Իլլինոիս նահանգում:

Դդումի անունը ծագել է հունարեն <<փեփըն>> բառից, որը նշանակում է <<մեծ սեխ>>:

Ամեոբաները լինում են մանրադիտակային չափի կենդանիներ, որի տրամագիծն է մինչև 50 մկմ։ Կան նաև «հսկա» ամեոբաներ, որի մեծությունը հասնում է 3 մմ։ Մեծ մասամբ միակորիզ են, չունեն մարմնի կայուն ձև, կմախք։ Շարժվում են ժամանակավորապես առաջացող կեղծ ոտքերի օգնությամբ։ Սովորական ամեոբան հանդիպում է կեղտոտ ջրերում , տիղմի մեջ։ Նա նման է փոքրիկ, անգույն դոնդողագնդիկի, որը շարունակ փոխում է իր ձևը։ Ամեոբա նշանակում է փոփոխվող։ Ամեոբայի կառուցվածքի մանրամասները կարելի է դիտել միայն մանրադիտակով։

Կառուցվածքը

Ամեոբայի մարմինը կազմված է կիսահեղուկ ցիտոպլազմայից, որի ներսում տեղավորված է նրա ոչ մեծ բշտիկաձև կորիզը։ նա միաբջիջ է, բայց այդ բջիջը ամբողջական օրգանիզմ է։ Ցիտոպլազման գտնվում է մշտական շարժման մեջ։ Եթե ցիտոպլազմայի հոսքը շարժվում է մինչև մակերևույթի որևէ կետին, նրա մարմինը այդ նույն կետում արտափքվում է։ Այն չափերով մեծանում է, դառնում մարմնի ելուստ՝ կեղծ ոտք, նրա մեջ ներհոսում է ցիտոպլազման և այդ եղանակով ամեոբան տեղաշարժվում է։ Ամեոբան պատկանում է արմատոտանիների դասին։ Այդ անունը նա ստացել է իր արտաքին տեսքի համար,որ կա կեղծ ոտքերի և բույսերի արմատների միջև։

Բազմացումը

Ամեոբանները բազմանում են հիմնականում կիսվելով։ Ամեոբայի սնվելուց հետո նրա մարմինն աճում է։ Մեծացած ամեոբան պատրաստվում է բազմացման։ Բազմացումն սկսվում է կորիզի փոփոխությամբ։ Կորիզը ձգվում է, բաժանվում է երկու կեսերի, որոնք իրարից հեռանում են տարբեր կողմեր։ Այնուհետև ամեոբայի մարմնի վրա առաջանում է կենդանուն երկու մասի բաժանող սեղմվածք։ Յուրաքանչյուր մասի մեջ ընկնում է մեկական կորիզ։ Երկու մասերի միջև ցիտոպլազման կտրվում է, և առաջանում է երկու ամեոբա։ Կծկուն վակուոլը մնում է նրանցից մեկի մեջ, իսկ մյուսի մեջ առաջանում է նորը։ Այսպիսով, ամեոբան բազմանում է երկու մասի կիսվելով։ Օրվա ընթացքում կիսվելը կարող է կրկնվել մի քանի անգամ։ Սկզբում կիսվում է կորիզը, այնուհետև կիսվում է ցիտոպլազման։

Դիզենթերիայի ամեոբան մակաբույծ նախակենդանիների տեսակներ է։ Մարդու աղիքային վարակիչ հիվանդության՝ ամեոբային դիզենտերիայի հարուցիչ։ Առաջացնում են ծանր հիվանդություն՝ ամեոբիազ (ամեոբային դիզենտերիա, ամեոբային կոլիտ)։ Առաջին անգամ նկարագրել է Ֆ. Ա. Լեշը 1875 թվականին Պետերբուրգում երկար ժամանակ արյունային լուծով տառապող հիվանդի կղանքում։Դիզենթերիայի ամեոբան արտաքինով նման է սովորական ամեոբային, բայց նրանից տարբերվում է շատ կարճ կեղծ ոտքերով։

Կառուցվածքը,բազմացումը սնման ձևերը

Ջրի կաթիլը դնելով մանրադիտակի տակ կարելի է տեսնել տարբեր ձևերի բազմաթիվ մանր օրգանիզմներ, այսինքն` ամեոբաներ, կանաչ էվգլենաներ: Էվգլենաները արագաշարժ հոաթափիկ-ինֆուզորիաներ են կամ այլ մանրագույն կենդանիներ, որոնք բոլորը միավորվում են միաբջիջ կենդանիների ենթաթագավորության մեջ: Միաբջիջ կենդանիները պարզագույն կառուցվածքով , անտեսանելի, մանրադիտակային չափսեր ունեցող օրգանիզմներ են: Նրանց մարմինը կազմված է թաղանթով պատված մեկ բջջից, որի հիմքը կազմում է մեկ կամ մի քանի կորիզ և օրգանոիդներ պարունակող ցիտոպլազմա: Ցիտոպլազմայում գտնվող օրգանոիդները կատարում են մարսողական, արտազատական շարժողական և այլ ֆունկցիաներ: Միաբջիջ կենդանիներն ապրում են բոլոր տեսակի ջրամբարներում, խոնավ հողում, բույսերի, կենդանիերի մարդու օրգաններում:

Ըստ սնման եղանակի, միաբջիջ կենդանիները բաժանվում են երեք խմբի`Ավտոտրոֆներ, Հետերոտրոֆներ, Միքսոտրոֆներ:

Ավտոտրոֆները ունեն քլորոպլաստներ, քլորոֆիլ Արեգակի էներգիայի շնորհիվ բույսերի նման սինթեզում են օրգանական նյութեր:

Հոտերոտրոֆները սնվում են պատրաստի օրգանական նյութերով:

Միքսոտրոֆները կարող են կատարել ֆոտոսինթեզ միաժամանակ սնվել պատրաստի օրգանական նյութերով:

Ինչպես բոլոր կենդանի օրգանիզմները, միաբջիջ կենդանիները շնչում են:

Ծաղկավոր բույսեր (ծածկասերմեր, լատ.՝ Magnoliophyta կամ Angiospermae), բույսերի ամենակատարելագործված և գերիշխող տիպը արդի երկրաբանական ժամանակաշրջանում։ Տարածված են ամենուրեք, բացառությամբ մամռատունդրաների և մերկասերմ անտառների։ Ունեն իսկական ծաղիկ, որի մեգասպորոֆիլը վեր է ածվել պտղաթերթիկների։ Վերջիններս եզրերից աճելով առաջացնում են փակ խոռոչ, որի ներսում զարգանում են սերմնաբողբոջները։ Ծածկասերմերին բնորոշ է կրկնակի բեղմնավորումը։ Հայտնի է մոտ 250 000 տեսակ, տարածված ամենուրեք, հատկապես խոնավ արևադարձային շրջաններում։

Դրանք կենդանի էակների գոյության հիմքն են և կարևոր դեր են խաղում մթնոլորտի գազային ռեժիմի կարգավորման, հողի քիմիզմի, երկրի մակերևույթի ռելիեֆի ձևավորման, քարածխի առաջացման գործընթացներում։ Ծաղկավոր բույսերի նշանակությունը շատ մեծ է մարդու տնտեսական կյանքում, տասնյակ հազար տեսակներ կիրառվում են գյուղատնտեսության և արդյունաբերության տարբեր բնագավառներում, երկրի ժողովրդական տնտեսության զարգացման հիմնական ֆոնդերից են։

Ծաղիկն առաջինն է ի հայտ գալիս այս տիպի բույսերում և ապահովում խաչաձև փոշոտումը։ Ծաղկավոր բույսերին բնորոշ է կրկնակի բեղմնավորումը, տրիպլոիդ էնդոսպերմը։ Ծաղկավոր բույսերի առանձնահատկություններից է վարսանդի առկայությունը, որն առաջացել է ծայրերով միաձուլված մեկ կամ մի քանի պտղատերևներից, որոնց ներսում զարգանում են սերմնասկզբնակները։ Բեղմնավորումիցհետո սերմնարանը վեր է ածվում պտղի, իսկ սերմնասկզբնակը՝ սերմի։ Այսպիսով, սաղմը և սերմը զարգանում են սերմնարանի և պտղի պաշտպանության ներքո։ Այստեղից՝ «ծածկասերմեր» անվանումը։ Վարսանդի առաջացման հետ սերմնասկզբնակի կառուցվածքն ավելի է պարզացել, փոքրացել են չափերը, նվազել է ինտեգումենտների թիվը, իսկ սերմնասկզբնակների թիվն աճելով՝ երբեմն կարող է հասնել մի քանի տասնյակ հազարի։

Ջրիմուռները պատկանում են ստորակարգ, ինքնասուն ջրային բույսերի խմբին. պարունակում են քլորոֆիլ և այլ գունակներ՝ կարոտին (A -նախավիտամին), քսանտոֆիլներ, բիլիպրոտեիդներ և այլն: Լուսասինթեզի միջոցով սինթեզում են օրգանական նյութեր: Միաբջիջ գաղութային կամ բազմաբջիջ օրգանիզմներ են: 

Մարմինը՝ թալոմը, զուրկ է արմատից, ցողունից ու տերևներից: Երկարությունը տատանվում է մի քանի միկրոնից մինչև 60 մ (ծովային գորշ ջրիմուռ): 

Պարզագույն (կապտականաչ) ջրիմուռների բջիջները զուրկ են ձևավորված կորիզներից և քրոմատոֆորներից, որոշ տեսակներ բազմակորիզ են: Ջրիմուռների բջջաթաղանթը կազմված է թաղանթանյութից, պեկտինային նյութերից և այլն: Պաշարանյութերից են օսլան, գլիկոգենը, բազմաշաքարները, հազվադեպ՝ յուղերը: Ջրիմուռների որոշ տեսակներ շարժվում են, սողում, որի մեխանիզմը դեռևս վերջնականապես պարզված չէ: Մտրակներ ունեցող տեսակները նման են մտրակավորներին (նախակենդանիներ), սակայն դրանցից տարբերվում են քլորոֆիլի և քրոմատոֆորների առկայությամբ:

Բազմաբջիջ ջրիմուռները լինում են թելաձև, գնդաձև, թիթեղնաձև: Խոշոր հատակային ձևերն ունեն ամրացման օրգաններ՝ ռիզոիդներ (մեկ կամ մի քանի բջիջներից կազմված թելաձև գոյացություններ): 

Ջրիմուռները բազմանում են վեգետատիվ (մարմնի հատվածավորման), ակինետների, պալարիկների միջոցով, անսեռ (զոոսպորներով կամ անշարժ ապլանասպորներով) և սեռական ճանապարհներով: Ջրիմուռները դասակարգվում են 10 բաժնի՝ կապտականաչ, պիրոֆիտային, դեղնականաչ, գորշ, կարմիր, կանաչ, էվգլենային, խարային, դիատոմային: Ջրիմուռներից (հավանաբար՝ կանաչ)  են սկիզբ առել ցամաքային բույսերը: Գոյություն ունեն ջրիմուռների մի շարք էկոլոգիական համակեցություններ, որոնք միավորվում են 2 մեծ խմբերում՝ ջրում (մինչև 200 մ խորություններում) և ջրից դուրս (հողում, ծառերի վրա, խոնավ տեղերում) ապրողներ: Մանր, ազատ լողացող ջրիմուռները մտնում են պլանկտոնի կազմի մեջ և, մեծ չափերով բազմանալով, առաջացնում են «ջրի ծաղկում» (գունավորում): Բենթոսի կազմի մեջ մտնող ջրիմուռներն ամրանում են ջրի հատակին կամ այլ ջրիմուռների: Որոշ ջրիմուռներ համակեցություն են կազմում սնկերի, քարաքոսերի և կենդանիների հետ. կան մակաբույծ տեսակներ (որոշ կարմիր ջրիմուռներ): Նրանք օրգանական նյութի հիմնական արտադրողներն են ջրային միջավայրում (երկրագնդի օրգանական նյութի 80 %-ը ստեղծում են ջրիմուռները և մյուս ջրային բույսերը): Ջրիմուռները կեր են բոլոր ջրային կենդանիների համար: Մասնակցում են բուժիչ ցեխերի առաջացմանը: Որոշ տեսակներ (օրինակ՝ ծովակաղամբը) օգտագործվում են սննդի մեջ: Կան նաև կերազանգվածի, ագարի, սոսնձի, յոդի և այլ նյութերի ստացման համար որպես հումք ծառայող ջրիմուռներ: Առանձին ջրիմուռներ (օրինակ՝ քլորելան) փորձարկվում են որպես տիեզերանավերում նյութերի շրջանառությունն ապահովող կենսահամալիրների բաղադրիչներ: Գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվում են որպես անասնակեր և պարարտանյութեր (ազոտ, ֆոսֆոր, կալիում, միկրոտարրեր) ստանալու համար: Կիրառվում են նաև ջրավազանների կանաչապատման համար և սենյակային աքվարիումներում: 

ՀՀ գրեթե բոլոր մարզերի ջրամբարներում, լճակներում, գետափերին, երբեմն՝ նաև հողում տարածված են կանաչ, կապտականաչ, դիատոմային և այլ ջրիմուռներ: Սևանա լճում ջրիմուռներն առաջացնում են «ջրի ծաղկում»` զգալիորեն վատացնելով ջրի որակը: Որոշ ջրիմուռներ ջրամբարների աղտոտվածության ցուցիչներ են:  

Մաշկի սնկային հիվանդություն

մաշկային հիվանդությունները առաջանում են  մակաբույծ սնկերից: Այսօր երկրագնդի բնակչության մեկ չորրորդը տառապում է սնկային հիվանդությամբ։  Որքան խիտ է բնակչությունը, այնքան շատ մարդ է սնկային հիվանդության գերի դառնում :

Հիվանդության նախանշանները

Սնկային հիվանդություններից ամենտարածվածը միկոզ կոչվաց հիվանդությունն է: Ոտքերի մատների արաքներում առաջացած  հեղուկանման արտադրությունն է որը տարածվում է եղունգների վրա, կարող է հասցնել այնպիսի տհաճ երևույթի որ եղունգը կքայքայվի, ժամանակին չբուժվելուց  ձեռքերը կվարակվի և այսպես կտարածվի մարդկան վրա:

Կանխարգելումը

Հասարակական վայրերում (սաունա., լողավազան ու բաղնիք) միայն փակ ռետինե հողաթափեր կրեք։ Ոտքերը լվացեք օրական 2 անգամ՝ առավոտյան ու երեկոյան, ապա լրիվ չորացրեք։ Կանխարգելման նպատակով միջմատնային գոտիները մշակեք հակասնկային քսուքներով ու փոշիներով։ Պարբերաբար փոխեք գուլպաները՝ նախապատվությունը տալով բնականին։ Ուրիշի կոշիկ, գուլպա ու հողաթափ մի օգտագործեք (նույնը վերաբերում է սրբիչին ու եղունգների մշակման պարագաներին)։ Հնարավորության դեպքում ընտրեք կաշվից ազատ ու հանգիստ կոշիկ։

       Մակաբույծ  սնկեր

Մակաբույծ  սնկերն ուրիշ օրգանիզմների հաշվին սնվող և նրանց վնասող օրգանիզմներ են:Դրանք վնասում են կենդանիների և մարդու մաշկը, մազերը, թոքերը և այլն:Մրիկը, ժանգասունկը, հաբեթասունկը վնասում են ծառերն ու հացահատիկը, հասցնելով բույսին ոչնչացման:Արտաքինով դրանք տարբերվում են, սակայն նրանց ներքին կառուցվածքը շատ նման է:Դրանք կազմված են հիֆերից:Կան սնկեր, որոնք ապրում են ձկների վրա:

Մակաբույծ սնկերն  առաջացնում են ոչ միայն ալերգիաներ, այլ նաև մակաբույծ  միկոզներ: Այս դեպքում սնկերը բուռն բազմանում են և դրանց միկոզներն աճում են մարդկանց ու կենդանիների օրգանների և հյուսվածքների մեջ, երբեմն առաջացնելով նույնիսկ մահ:

Հատկապես վտանգավոր է  կլադոսպորիում  կոչվող սունկը, որը գտնվում է մեզ շրջապատող օդում: Այն բարեհաջող բազմանում է նույնիսկ սառնարաններում:

Ալիպերնարիա  կոչվող սունկն ախտահարում է հացահատիկային կուլտուրաները, կարտոֆիլը, կաղամբը և գազարը:

Աղաթթուն է ոչնչացնում մակաբույծ սնկերին:

Սնկերը կորիզավոր օրգանիզմների ինքնուրույն թագավորություն են: Սնկերը քլորոֆիլազուրկ օրգանիզմներ են, սնվում են պատրաստի օրգանական նյութերով, այսինքն հետերոտրոֆ են: Հանդիպում են ամենուրեք՝ օդում, հողում, ջրում և կենդանի օրգանիզմներում: Սնկերը նման են և կենդանիներին, և բույսերին: Հանդիպում են բազմաբջիջ խոշոր պտղամարմին ունեցող սնկատեսակներ, որոնք սովորաբար կոչվում են գլխարկավոր սնկեր:

Գլխավոր սունկը ունի սնկամարմին և պտղամարմին: Սնկամարմինը կազմված է բարակ, անգույն, բազմաբջիջ թելիկներից՝ հիֆերից, և տարածված է հիմնանյութի (հող, բնափայտ, փռոցաշերտ և այլն) մեջ: Սնկամարմնի վրա առաջանում է պտղամարմինը: Այն սնկի տեսանելի տեսանելի մասն է, բաժանվում է ոտիկի և  գլխարկի:

Գլխարկավոր սնկերի գլխարկի ստորին մասը լինում է խողովակաձև կամ թիթեղաձև: Խողովակաձև սնկերից են սպիտակ սունկը, յուղասունկը, կեչասունկը և այլն: Թիթեղաձև սնկերի շարկին են պատականում: Հայաստանում լայնորեն տարածված են շամպինիոնը, շեկլիկը, կոճղասունկը, ականջասունկը, ճանճասպանը և այլն:

Բնության մեջ սնկերը մասնակցում են հումուսի առաջացմանը, նպաստում հողի բերրիության բարձրացմանը: Կան առանձին ծառատեսակների տակ աճող սնկեր, որոնց սնկամարմինները և ծառերի արմատները միահյուսվում են: Սնկամարմինը հողից կլանում է ջուր և ջրում լուծված հանքային աղեր՝ փոխանցելով դրանք ծառերի արմատներին և ծառերի արմատներից ստանում պատրաստի օրգանական նյութեր:

Գլխավոր սնկերի մեջ կան տեսակներ, որոնք հնուց ի վեր օգտագործվում են որպես սննդամթերք: Հայաստանում տարածված են 300 տեսակ ուտելի սնկեր, սակայն բնակչության կողմից հիմնականում օգտագործվում են մոտավորապես 15 տեսակներ:

Կան սնկեր որոնք թունավոր են, և ուտելու համար պիտանի չեն: Հայաստանում հանդիպում են թունավոր սնկերի հետևյալ տեսակները՝ դժգույն, գարժասունկ, կարմիր ճանճասպան, կեղծ կոճղասունկ և այլն:

Որոշ ուտելի և թունավոր սնկեր արտաքնապես նման են: Անհրաժեշտ է դրանք իրարից տարբերել: Սնկերից առաջացած թունավորումները կարող են ավարտվել շատ ծանր հետևանքով: Թունավորումներից խուսափելու համար ցանկալի է սնկեր գնել շուկաներից կամ խանութներից, և իհարկե առավելությունը տալ արհեստական աճեցրած սնկերին:

Փաստեր վիրուսների և բակտերիաների մասին. Հիգիենայի հիմնական կանոնները

Մեր մարմնում գտնվող մանրէները կազմում են միկրոբիոմ` այսինք օրգանիզմների համակեցություն, որոնք ապրում են մեր մեջ և փոխգործակցում են իրար և մեզ հետ

Մարդը ստերիլ է ծնվում, բակտերիաների առաջին «գաղութներն» էլ ստանում իր կյանքի առաջին 3 տարում: Ժամանակի հետ դրանց թիվը 10 անգամ գերազանցում է մարդու բջիջների քանակը: Դա կազմում է մոտ 100 տրիլիոն բակտերիա:

Սակայն, մարդու օրգանիզմում առկա բակտերիաների միայն 1 տոկոսն է հիվանդություններ առաջացնում, մյուսները նպաստում են կարևոր ֆունկցիաների կատարմանը: Օրինակ, կաթնամթերքի որոշ տեսակների պատրաստման համար օգտագործվող Lactobacillus acidophilus բակտերիաները նպաստում են մարսողությանն ու օգնում են պայքարել վնասակար մանրէների դեմ:

Մեր մարմնում գտնվող մանրէները կազմում են միկրոբիոմ` այսինք օրգանիզմների համակեցություն, որոնք ապրում են մեր մեջ և փոխգործակցում են իրար և մեզ հետ:

Ինչ վերաբերում է վիրուսներին, ապա ըստ գիտնականների, վիրուսների մի մասը մեզ վրա չի ազդում, իսկ գուցե, դրանք ներկառուցված են ԴՆԹ-ի մեջ, ինչը նշանակում է, որ մենք սիմբիոզի մեջ ենք նրանց հետ, ինչպես և բակտերիաների:

Մարդու օրգանիզմի բարդ փոխկապակցված աշխատանքը միկրոօրգանիզմների հետ իմունիտետ է ձևավորում ախտածին բակտերիաների և վիրուսների հանդեպ: Այլ կերպ ասած, դա էվոլյուցիայի յուրօրինակ «պատվաստումն» է, որն ապահովում է օրգանիզմի կայնությունն արտաքին անբարենպաստ գործոնների դեպքում:

Սակայն, անկախ դրանից, պետք չէ հույսը դնել միայն սեփական դիմադրողականության վրա և անտեսել հիգիենայի կանոնները, ինչպես նաև, չափից շատ ոգևորվել սեփական անձի ու տարածքի ախտահարմամբ: Առողջ մարդու համար գերհիգիենան կարող է վնասակար լինել, քանի որ իմունիտետը, զրկված լինելով մանրէների հետ մշտական պայքարից, սկսում է թուլանալ:

Ո՞րն է կոչվում կենդանի օրգանիզմ, բջիջ, հյուսվածք, օրգան, օրգան-համակարգ

Բջիջ- Բջիջը կազմված է ցիտոպլազմայից, որը պարփակված է բջջաթաղանթի մեջ։ Ցիտոպլազման պարունակում է կենսամոլեկուլներ, որոնցից են, օրինակ, սպիտակուցները և նուկլեինաթթուները

 Հյուսվածք- Հյուսվածքը բջիջների և միջբջջային նյութի ընդհանուր ծագում, որոշակի կազմություն և ֆունկցիաներ ունեցող միասնական համակարգ է։ Հյուսվածքների կազմությունը և ֆունկցիաները մշակվել են կենդանական աշխարհի էվոլյուցիայի ընթացքում։

 Օրգան- Օրգան, Բազմաբջիջ օրգանիզմների Ֆունկցիոնալ և անատոմիական կառուցվածքային միավոր, որը կազմված է առնվազն երկու տեսակի (հաճախ բազմաթիվ) հյուսվածքներից, որը ունակ է կատարել մեկ կամ մի քանի գործողություններ օրգանիզմում։

 Օրգան համակարգ- Օրգանը մարմնի այն մասն է, որն ունի որոշակի ձև, տարբերվում է իր յուրահատուկ կառուցվածքով, օրգանիզմում զբաղեցնում է որոշակի տեղ և կատարում է որոշակի ֆունկցիա։ 

Էկոհամակարգ

կազմված է կենդանի օրգանիզմների համայնքից` բիոցենոզից, նրանց բնակության միջավայրից՝ կենսատոպից, կապի համակարգից՝ որը էներգիայի և նյութի փոխանակություն է իրականանում նրանց միջև։ Էկոլոգիայի հիմնական հասկացություններից է։ Էկոհամակարգի օրինակ է հանդիսանում ջրավազանը նրանում բնակվող բույսերի, ձկների, անողնաշարավորների, միկրոօրգանիզմների հետ, որոնք կազմում են համակարգի կենդանի բաղադրամասը՝ կենսացենոզը: Որպես էկոհամակարգ ջրավազանի համար բնութագրական են որոշակի բաղադրության նաստվածքները, քիմիական բաղադրությունը և ֆիզիկական պարամետրերը, ինչպես նաև բիոլոգիական արտադրողականության որոշակի ցուցանիշները և տվյալ ջրամբարի յուրահատուկ պայմանները։ Էկոլոգիական համակարգի մեկ այլ օրինակ է – Ռուսաստանի միջին հատվածներում սաղարթախիտ անտառը: Այս անտառների համար բնութագրական է բնահողը և կայուն բուսական համայնքը և, որպես հետևանք, խիստ որոշված միկրոկլիմայի ցուցանիշները և միջավայրի այս պայմաններին համապատասխանող կենդանի օրգանիզմների կոմպլեքսը։ Մեծ նշանակություն ունի համայնքի տրոֆիկական համակարգը և բիոզանգված ստեղծողների՝ նրա սպառողների և բիոզանգվածը քայքայողների, հարարաբերակցությունը, ինչպես նաև արտադրողականության, էներգիայի և նյութափոխանակության ցուցանիշները, որը թույլ է տալիս որոշել էկոհամակարգի տեսակն ու սահմանները։

կենդանիների Կարմիր գիրքը հաստատվել է Հայաստանի կառավարության 29.01.10 թ.-ի թիվ 71–Ն որոշմամբ[1]: ՀՀ նոր Կարմիր գրքի պատրաստումը իրականացվել է 2007–2009 թթ.-ի ժամանակահատվածում առկա տվյալների և նոր դաշտային ուսումնասիրությունների հիման վրա՝ ՀՀ ԳԱԱ կենդանաբանության և հիդրոէկոլոգիայի գիտական կենտրոնի, Երևանի պետական համալսարանի և այլ գիտական կառույցների մասնագետների կողմից։ Տեսակների վիճակի գնահատումը և կատեգորիաների որոշումը իրականացվել է միջազգային չափորոշիչների հիման վրա՝ Բնության պահպանության միջազգային միության դասակարգիչների կիրառմամբ (IUCN, 2007–2009, տարբերակ 3.1)։ ՀՀ Կարմիր գիրքը ներառում է 153 տեսակի ողնաշարավոր կենդանիներ, որոնցից՝ ոսկրային ձկներ (Osteichthyes – 7 տեսակ), երկկենցաղներ (Amphibia – 2 տեսակ), սողուններ (Reptilia – 19 տեսակ), թռչուններ (Aves– 96 տեսակ) և կաթնասուններ (Mammalia – 29 տեսակ)։ Ներառված են նաև 155 տեսակի անողնաշար կենդանիներ, այդ թվում՝ 16 տեսակի փորոտանիներ և 139 տեսակի միջատներ[2]: ՀՀ Կարմիր գրքում ընդգրկված ողնաշարավոր կենդանիների տեսակների քանակը՝ ըստ կարգաբանական խմբերի և հազվագյուտության կարգավիճակի[3] Կարգաբանական խումբ Տեսակների ընդհանուր քանակը Տեսակների քանակը Տեսակների քանակը Միջազգային Կարմիր գրքում անհետացած անհետացող հազվագյուտ կրճատվող անորոշ Ձկներ 2 2 1 2 Երկկենցաղներ 1 1 Սողուններ 11 6 4 1 7 Թռչուններ 67 20 34 13 3 Կաթնասուններ 18 2 3 6 6 3 1 ՀՀ Կարմիր գրքի կենդանիների ցանկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը] Անողնաշար կենդանիներ Փափկամարմիններ Փորոտանիներ Սկավառակաոտանիներ Բիթինիդներ Տրոշելի խխունջ Լիթոգլիֆիդներ Ակրամովսկու շադինիա Նստաչքավորներ Աքրոլոքսիդներ Լճային խխունջ Տափակ խխունջներ Կատարավոր խխունջ Սպիտակաբերան խխունջ Սպիտակ խխունջ Հարթ խխունջ Կանոնավոր խխունջ Ցողունաչքավորներ Նեղ խխունջներ Սյունաձև խխունջ Նեղ խխունջ Օրկուլիդներ Խճաքարային խխունջ Բուլղարական խխունջ Էնիդներ Սանդղաձև խխունջ Կլաուզիլիդներ Ակրամովսկու խխունջ Երկփեղկներ Աստարտիդներ Պիզիդիիդներ Սեղմված խխունջ Անանդալեի խխունջ Հոդվածոտանիներ Միջատներ Ճպուռներ Լեսթիդներ Մեծաչք ճպուռ Սիմպեկմա ճպուռ Նետիկներ Նետիկ զինված Նետիկ նրբագեղ Վան Բրինկի նետիկ Լինդենի նետիկ Պլատիքնեմիդներ Ճպուռ տափակաոտ Շերեփագիներ Կապույտ ճպուռ Սղոցակիր ճպուռ Թամբակիր ճպուռ Գոմֆիդներ Ուբադչի ճպուռ Նմանաձև ճպուռ Իսկական ճպուռներ Ճահճային ճպուռ Սևծովյան ճպուռ Սաբինա ճպուռ Տափակ ճպուռ Ճպուռ-ծառա Ուղղաթևեր Մորեխներ Մորեխ ելունդավոր Մորեխ հայկական Հաստածղրիդներ Հաստածղրիդ լայնացած Ծղրիդներ Սղոցապոչ անդրկովկասյան Սղոցապոչ հայկական Ֆիտոդրիմադուզա հայկական Սատունինի սկոտոդրիմադուզա Ռյոզելի երկգույն ծղրիդ Սագա տափաստանային Հավասարաթևեր Հսկա որդաններ Արարատյան որդան կարմիր Կարծրաթևեր կամ Բզեզներ Գնայուկ բզեզներ Ֆալետիի կողնջակեր ցայտագնայուկ Սևանյան գնայուկ Դարչնագույն առվակային գնայուկ Ստեփանավանյան առվակային գնայուկ Յացենկո-Խմելևսկու առվակային գնայուկ Խնձորյանի գնայուկ Ալեքսանդրի գնայուկ Տոնական գնայուկ Արենիական գնայուկ Խոլևիդներ Քալաշյանի մրջնասեր բզեզ Թերթիկաբեղավորներ Հայկական բնդեռիկ Կովկասյան բնդեռիկ Ռուբենյանի բնդեռիկ Ռեյթերի հացաբզեզ Կովկասյան փարավոն Արաքսյան բնդեռ Վեդիական բնդեռ Մեդվեդևի բնդեռիկ Չրխկաններ Զարդավոր չրխկան Սևագլուխ չրխկան Սանրաբեղ չրխկան Արաքսյան չրխկան Կեղծ խոտային չրխկան Սոմխեթական չրխկան Փոքր չրխկան Ոսկեբզեզներ Մորթիավոր ոսկեբզեզ Կարճամարմին ոսկեբզեզ Հպարտ ոսկեբզեզ Աղաբաբյանի ոսկեբզեզ Գեղարդյան ոսկեբզեզ Խնձորյանի ոսկեբզեզ Թարախահաններ Թամբակուրծք թարախահան

Օրգանիզմների փոխադարձ կապը: Կենդանի օրգանիզմների միջե կան շատ հետաքրքիր, բազմապիսի կապեր: Դրանք պայմանավորում են կենդանի օրգանիզմների սնունդը, ապահովում նրանց բազմացումը և տա­րածումը բնության մեջ, կենդանի օրգանիզմների թվաքանակը: Այդ կա­պերն այդքան էլ պարզ չեն, դրանք կարող են լինել ուղղակի և անուղղակի, միջնորդված: Գոյության որոշակի միջավայրում մի բույսը կամ կենդանին սովորա­բար փոխազդում է մի քանի այլ բույսերի և տարբեր կենդանիների հետ: Այդ կապերն այնքան կարևոր են, որ մի բույսի կամ կենդանու անհետացումը կարող է անդրադառնալ մյուս բույսի կամ կենդանու վրա: Կենդանի օրգանիզմների փոխադարձ կապերը հաճախ որոշվում են նաև նրանց միայնակ կամ խմբային կենսակերպով: Օրգանիզմների հարմարվածությունը շրջակա միջավայրի պայման­ներին: Կենդանի օրգանիզմներր տարածված են կենսոլորտի տարբեր շերտերում՝ ջրում, հողում, օդում: Սակայն նրանցից յուրաքանչյուրր հարմար­ված է իր ապրելու միջավայրին, դրանում կատարվող սեզոնային փոփո­խություններին: Այդ պատճառով նա ունի տարբեր հարմարանքներ: Չոր պայմաններում ապրող բույսերը ջուր հայթայթում են տարբեր ե­ղանակներով: Մի դեպքում դա մի քանի, նույնիսկ տասնյակ մետր երկարությամբ արմատային համակարգն է, որր հողում հասնում է հողի խորը շերտերին: Այդպիսին է, օրինակ, անապատներում աճող ուղտի փուշը, որի արմատի երկարությունը հասնում է 20 մետրի: Մի այլ դեպքում դա տերևների փոքր մակերևույթն է, դրանց վրա մազմզուկնե­րի զարգացումը: Կան բույսեր, օրինակ՝ կակտուսները, ո­րոնք հյութալի մասերում պաշարում են ջուր: Ցրտին դիմանալու համար կենդանիները ճարպակալում են, կան այնպիսիները, որոնք ծածկված են փետուրներով կամ բրդով: Կան կենդանի­ներ, որոնք քուն են մտնում: Հողում ապրող շատ կենդանիները կույր են, բայց ունեն սուր հոտառություն. նրանք լավ են տարբերակում հոտերը: Այդ հարմարանքն օգնում է սնունդ գտնել: Առավել լավ են արտահայտված ջրում ապրելու համար կենդանիների հարմարանքները: Նրանցից շատերն ունեն մարմնի շրջահոսելի ձև, լո­ղակներ և այլն: Շրջակա միջավայրին կենդանի օրգանիզմների հարմարվածությունը նրանց կառուցվածքի և կենսագործունեության առանձնահատկություննե­րի արդյունք է: Շրջակա միջավայրին կենդանի օրգանիզմների հարմարվածությունը հարաբերական է: Միջավայրի պայմանների փոփոխման հետ որոշ հար­մարանքներ կարող են կորցնել իրենց նշանակությունը։ Այդ պատճառով մի միջավայրում հարմարված բույսերը և կենդանիները մի այլ միջավայ­րում կարող են րնկճվել և նույնիսկ մահանալ

Շրջակա միջավայր

Շրջապատող միջավայր, մարդու բնակության և արտադրական գործունեության միջավայրը։ Սովորաբար շրջապատող միջավայր ասելով, հասկանում են միայն շրջապատող միջավայրը, և այդ իմաստով այն գործածում միջազգային համաձայնագրերում[1], սակայն շրջապատող միջավայրը ավելի լայն հասկացություն է և ընդգրկում է նաև արհեստական միջավայրի (տնտեսություններ, արդյունաբերություն, ձեռնարկություններ և այլ ինժեներական կառույցներ) տարրերը, ինչպես նաև տվյալ հասարակարգի սոցիալական գործոնները։ Կյանքը կարող է գոյություն ունենալ շրջապատող բնական միջավայրի որոշակի պայմանների շրջանակներում։ Գիտության ու տեխնիկայի բուռն զարգացման, ազգաբնակչության նյութական, հոգևոր ու գեղագիտական պահանջների անընդհատ աճի ու բարելավման արդի պայմաններում շրջապատող միջավայրի պահպանման ու բնական պաշարների ռացիոնալ օգտագործման պրոբլեմը ձեռք է բերել կարևորագույն նշանակություն։ Մարդն իր գործունեությամբ ակտիվորեն ազդում է շրջապատող բնական միջավայրի վրա, և այդ ազդեցությունը կարող է ունենալ թե՛ դրական, և թե՛ բացասական հետևանքներ։ Չորացվել և օգտագործվել են միլիոնավոր հա ճահիճներ ու գերխոնավ հողատարածություններ, որի հետևանքով խիստ կրճատվել են հիվանդությունները, ոռոգվել են անապատային հողերը, զգալի քանակով անապատներ, ձորեր ու լեռնալանջեր կանաչապատվել ու անտառապատվել են, քաղաքներում, գյուղերում ու ավաններում ստեղծվել անտառագոտիներ

Բույսի սերմ

Սերմ՝ սաղմնային բույս է՝ իր մեջ կուտակված պաշարային սննդանյութերով։ Այն բույսերի բազմացման և տարածման օրգան է։ Սերմը արտաքինից պատված է ամուր ծածկույթով՝ սերմնամաշկով, որի ներսում գտնվում են սաղմը և պաշարային սննդանյութերը։ Սերմնամաշկը սերմը պաշտպանում է չորանալուց և մեխանիկական վնասվածքներից։ Սերմնամաշկի վրա երեվում է սերմնասպին, այն հետքը, որով սերմն ամրանում է սերմնաոտիկին։ Սերմնասպիի կողքին գտնվում է սերմնամուտքը, որով սերմի մեջ են թափանցում ջուրը և օդը։ Սերմի հիմնական մասերն են սաղմը և պաշարանյութերը։ Սաղմում լավ երևում է շաքիլը, որում կուտակված են պաշարային սննդանյութեր։ Դրանցով է սնվում սաղմը սերմի ծլման սկզբնական փուլում։ Տարբերում են երկշաքիլավոր և միաշաքիլավոր սերմեր։ Երկու շաքիլ ունենարևածաղկի, խնձորենու, վարունգի, սեխի և մի շարք այլ բույսերի սերմեր, որի համար էլ կոչվում են երկշաքիլավոր բույսեր։ Կան նաև միաշաքիլավոր բույսեր, որոնց սերմն ունի մեկ շաքիլ։ Միաշաքիլավոր սերմերի էնդոսպերմը կարող է գտնվել սաղմի մոտ կամ շրջապատել սաղմը։ Սերմերի բաղադրության մեջ մտնում են օրգանական (օսլա, ճարպեր, սպիտակուցներ) և անօրգանական (ջուր և հանքային աղեր) նյութեր

Բույսերի բազմացում

Բույսերը բազմանում են անսեռ և սեռական եղանակներով, այդ թվում վեգետատիվ բազմացմամբ, բողբոջմամբ, իսկ ծաղկավոր բույսերի մոտ էվոլյուցիայի ընթացքում ձևավորվել է կրկնակի բեղմնավորումը։ 

Հայաստանի ձկների ցանկ

Հայաստանի տարածքում հանդիպող ձկնատեսակները պատկանում են 5 կարգի՝

Սաղմոնազգիներ - Salmoniformes

Ծածանազգիներ - Cypriniformes

Լոքոազգիներ - Siluriformes

Ծածանատամազգիներ - Cyprinodontiformes

Պերկեսազգիներ - Perciformes

Հայաստանի էնդեմիկ ձկնատեսակներ են՝ Սևանի իշխան (Salmo ischchan Kessler)՝ իր 4 ենթատեսակներով, Հայկական կարմրակն (Rutilus rutilus schelkovnikovi), Հայկական տառեխիկ (Alburnoides bipunctatus armeniensis), Սևանի կողակ (Varicorhinus capoeta sevangi), Սևանի բեղլու (Barbus lacerta goktschaicus), Հայկական գուստերա (Blicca bjoerkna derjavini)[1]։ Հայաստանում կիսագաղթող ձկների էկոլոգիական խմբին են պատկանում ծածանը, հաշամը, բրամը, ճանառը, լոքոն։ Այս խմբի ձկները կարող են ապրել ինչպես քաղցրահամ, այնպես էլ աղի ջրերում՝ ծով թափվող գետերի գետաբերաններում։ Դրանց սաղմի զարգացումը ընթանում է միայն քաղցրահամ ջրերում։ Այս խմբին անվանում են նաև նստակյաց ձկներ, նրանք մեծ տեղաշարժեր չեն կատարում։ Հայաստանի ձկնատեսակները բոլորը պատկանում են քաղցրահամ ջրերի ձկների խմբին։ Դրանք են՝ Սևանի իշխան, կողակ, բեղլու, Հայկական տառեխիկ, կարմրակն, գուստերա։ Հայաստանում միայն մեկ տեսակի կենդանածին ձկնատեսակ կա. համբուզիան, որին 1930- ական թվականներին կլիմայավարժեցրել են Արարատյան դաշտի դանդաղ հոսող գետերում և լճակներում՝ մալարիայի մոծակի դեմ պայքարելու նպատակով։

Բույսերի բազմացում

Հայաստանի ձկների ցանկ[խմբագրել |

Հայաստանի տարածքում հանդիպող ձկնատեսակները պատկանում են 5 կարգի՝

Սաղմոնազգիներ - Salmoniformes

Ծածանազգիներ - Cypriniformes

Լոքոազգիներ - Siluriformes

Ծածանատամազգիներ - Cyprinodontiformes

Պերկեսազգիներ - Perciformes

Հայաստանի էնդեմիկ ձկնատեսակներ են՝ Սևանի իշխան (Salmo ischchan Kessler)՝ իր 4 ենթատեսակներով, Հայկական կարմրակն (Rutilus rutilus schelkovnikovi), Հայկական տառեխիկ (Alburnoides bipunctatus armeniensis), Սևանի կողակ (Varicorhinus capoeta sevangi), Սևանի բեղլու (Barbus lacerta goktschaicus), Հայկական գուստերա (Blicca bjoerkna derjavini)[1]։ Հայաստանում կիսագաղթող ձկների էկոլոգիական խմբին են պատկանում ծածանը, հաշամը, բրամը, ճանառը, լոքոն։ Այս խմբի ձկները կարող են ապրել ինչպես քաղցրահամ, այնպես էլ աղի ջրերում՝ ծով թափվող գետերի գետաբերաններում։ Դրանց սաղմի զարգացումը ընթանում է միայն քաղցրահամ ջրերում։ Այս խմբին անվանում են նաև նստակյաց ձկներ, նրանք մեծ տեղաշարժեր չեն կատարում։ Հայաստանի ձկնատեսակները բոլորը պատկանում են քաղցրահամ ջրերի ձկների խմբին։ Դրանք են՝ Սևանի իշխան, կողակ, բեղլու, Հայկական տառեխիկ, կարմրակն, գուստերա։ Հայաստանում միայն մեկ տեսակի կենդանածին ձկնատեսակ կա. համբուզիան, որին 1930- ական թվականներին կլիմայավարժեցրել են Արարատյան դաշտի դանդաղ հոսող գետերում և լճակներում՝ մալարիայի մոծակի դեմ պայքարելու նպատակով։

Ջրակենսաբանություն

Ջրակենսաբանություն, հիդրոբիոլոգիա, գիտություն ջրային միջավայրի օրգանիզմների, բնակության պայմանների հետ նրանց փոխհարաբերության, էներգիայի ու նյութերի վւոխակերպումներում ունեցած նշանակության և օվկիանոսների, ծովերի ու ներքին ջրերի կենսաբանական մթերատվության մասին։ Ջրակենսաբանություն առավելապես էկոլոգիական գիտություն է։ Բայց քանի որ ջրային միջավայրում կյանքի պայմանները պայմանավորված են ջրամբարի ֆիզիկա-աշխարհագրական առանձնահատկություններով, որոնցից շատերը իրենց հերթին կախման մեջ են գտնվում ջրային օրգանիզմներից և հաճախ որոշվում դրանց կենսագործունեությամբ, Ջրակենսաբանությունը առնչվում է նաև աշխարհագրական գիտությունների՝ լճաբանության և օվկիանոսագիտության հետ։ Այդպիսի կոմպլեքս հետազոտությունների մակարդակով են լուծվում օվկիանոսի կենսաբանական կառուցվածքի, ջրամբարների կենսալճաբանական և կենսաօվկիանոսագիտական տեսակավորման, նյութերի շրջանառության և էներգիայի հոսքի օրինաչափությունների վերաբերյալ Ջրակենսաբանական խնդիրները։ Ջրակենսաբանությունում կարևոր տեղ են գրավում ջրային միջավայրի կենսաբանական ռեսուրսների արդյունավետ շահագործման գիտական մեթոդների մշակումը (ձկնատնտեսական կամ արդյունագործական Ջրակենսաբանություն)։ Ջրակենսաբանության գործնական կիրառության մի այլ ուղղություն է մայրցամաքային մակերևութային ջրերի խմելու, արդյունաբերական օգտագործման, աղտոտված ջրերի կենսաբանական մաքրման և այլն կենսաբանական հարցերի կոմպլեքսը (սանիտարական Ջրակենսաբանություն)։ Ջրակենսաբանության մեթոդներն օգտագործվում են ջրի աղտոտվածության աստիճանը գնահատելու համար։ Ջրամատակարարման և նավերի ու ջրային սարքավորումների շահագործման կենսաբանական խոչընդոտները տեխնիկական Ջրակենսաբանության ուսումնասիրության առարկան են։ Երբեմն առանձնացնում են Ջրակենսաբանության նավիգացիոն (նավագնացության) և գյուղատնտեսական ուղղությունները։ Ջրային օրգանիզմների բնական համակեցությունների՝ ջրային միջավայրի օրգանիզմների, սիստեմատիկ հետազոտություններն սկսվել են միայն 19-րդ դարի 2-րդ կեսից, որը հանգեցրեց Ջրակենսաբանության առանձնացմանը բուսաբանությունից և կենդանաբանությունից։ Ջրակենսաբանության զարգացման գործում մեծ նշանակություն են ունեցել ջրային միջավայրի առանձնահատուկ կենսաձևի՝ պլանկտոնի առաջին քանակական հետազոտությունները (1880-ական թվականնեին, գերմանացի գիտնական Վ․ Հանզեն)։ Հետագայում, որպես Ջրակենսաբանության ուսումնասիրման առանձին օբյեկտներ առանձնացվել են ջրամբարների հատակի օրգանիզմները (բենթոս), ակտիվ լողացող կենդանիները (նեկտոն), մթնոլորտին սահմանակից ջրի մակերևույթի կենդանական և բուսական համակեցությունները (նեյստոն), կիսաջրային օրգանիզմները (պլեյստոն) և այլն։ Ջրակենսաբանության զարգացման մեջ կարևորագույն դեր են կատարել ծովային գիտարշավները (անգլիական «Չելենջեր» նավով, 1872-1876, սովետական «Վիտյազ» նավով, 1949 թվականից և այլն)։ Ջրակենսաբանության հետազոտությունների առաջին փուլը կապված էր ծովերի և ներքին ջրերի տեսակային կազմի և օրգանիզմների բաշխման ուսումնասիրման անհրաժեշտության հետ։ Հետագայում Ջրակենսաբանության կարևորագույն հարցերից են դարձել բիոցենոզների ձևավորման էկոլոգիական պայմանների, բնական ջրերի տեսակավորման մեջ կենսաբանական երևույթների, կենսաբանական մթերատվության, ջրային համակեցություններում նյութերի կենսական շրջանառության և էներգիայի հոսքի ուսումնասիրությունները։ Ջրակենսաբանական հետազոտությունների առաջնահերթ խնդիրն է ջրային միջավայրում ընթացող պրոցեսներում օրգանիզմների ֆունկցիոնալ նշանակության պարզաբանումը, որն անհրաժեշտ է կենսաբանական մթերատվության, ջրերի ինքնամաքրման պրոցեսների ղեկավարման և կենսաբանական ռեսուրսների ռացիոնալ օգտագործման համար։ 19-րդ դարի 3-րդ քառորդից բազմաթիվ երկրներում հիմնվում են ծովային և քաղցրահամ ջրերի կենսաբանական կայաններ։ ժամանակակից Ջրակենսաբանության հարցերի լուծումը հաճախ պահանջում է հետազոտությունների տարբեր՝ մոլեկուլային, բջջային, օրգանիզմային, պոպուլյացիոն, բիոցենոզային մակարդակով ուսումնասիրություններ։ Ջրակենսաբանական հետազոտություններում նմուշները վերցվում և դիտողությունները կատարվում են ջրասուզակների օգնությամբ, մեծ խորություններում կիրառվում է ստորջրյա հեռուստատեսությունը և լուսանկարչությունը։ Օգտագործվում են ֆիզիկական, քիմիական և կենսաբանական նորագույն մեթոդներ (ռադիոածխածնային, սպեկտրոֆոտոմետրիկ, մաթ․ մոդելավորում, էլեկտրոնային հաշվիչ մեքենաներ և այլն)։ Միջազգային Ջրակենսաբանական կազմակերպություններից ամենահեղինակավորներն են ծովերի ուսումնասիրության միջազգային մշտական կոմիտեն (1902 թվականից, Կոպենհագեն) և լճաբանների միջազգային ասոցիացիան (1922 թվականից)։ Հրատարակվում են բազմաթիվ ջրակենսաբանական հանդեսներ (ՍՍՀՄ-ում՝ «Գիդրոբիոլոգիչեսկի ժուռնալ» («Гидробиологический журнал», Կիև, 1965 թվականից)։ Հայաստանում ջրակենսաբանական փոքրիշատե կազմակերպված ուսումնասիրությունները սկսվել են 19-րդ դարի վերջին քառորդից։ Այժմ ՀՍՍՀ-ում ջրակենսբ․ հետազոտությունների կենտրոնն է Սևանի ջրակենսաբանական կայանը։ ՀՍՍՀ-ում Ջրակենսաբանության զարգացման գործում մեծ ավանդ ունեն Մ․ Ֆորտունատովը, Ա․ Մարկոսյանը, Տ․Մեշկովան, Մ․ Դադիկյանը և ուրիշներ։

Բակտերիաներ

 Բակտերիաներն ունեն կենդանի օրգանիզմներին բնորոշ հատկությունները՝ աճում են, զարգանում, նյութափոխանակություն են կատարում, բազմանում և այլն։ Ներկայումս բնութագրված են մոտ տասը հազար բակտերիա, սակայն իրականում գոյություն ունի միլիոնից ավելի տարբեր տեսակի բակտերիաներ։ Բակտերիաները կյանքի նախնական ձևերն են։ Դրանք շատ փոքր են և տեսանելի են միայն մանրադիտակով։ Մի կաթիլ ջրում հանգիստ կարող են ապրել 40 միլիոն բակտերաններ։ 1 գրամ հողում կարող է լինել 300 հազարից մինչև 90 միլիոն բակտերիա։

Սովորաբար բակտերիաների երկարությունը չի անցնում մի քանի միկրոմետրից և լինում են տարբեր ձևերի։ Բակտերիաները տարածված են ամենուր՝ հողում, ջրում, օդում, բույսերի, կենդանիների և մարդկանց օրգանիզմներում։ Դրանց կարելի է հանդիպել այնտեղ, որտեղ թվում է, թե կյանքի գոյության համար անհրաժեշտ պայմաններ չկան։ Ըստ տարբեր հաշվարկների աշխարհում կա հինգ նոնիլլիոն (5×1030) բակտերիա[1]։

Բակտերիաները լինում են ցուպիկաձև, գնդաձև, ստորակետաձև, պարուրաձև։ Դրանք բավական ակտիվ կյանքով են ապրում։ Օրվա ընթացքում կարող են ուտել իրենց զանգվածից 30 անգամ ավելի սնունդ։ Երբ խոնավությունը, սնունդը, ջերմաստիճանը և այլ պայմաններ բարենպաստ են, բակտերիաները շատ արագ աճում և բազմանում են։

Բակտերիաների մեծամասնությունը չունի քլորոֆիլ և նյութափոխանակության համար օգտագործում է ոչ թե Արեգակի էներգիան, այլ իրենց միջավայրում գտնվող անօրգանական և օրգանական միացությունների քիմիական փոխարկումների հետևանքով առաջացած էներգիան։ Բակտերիաները տարածված են հողում, ջրում, բույսերում, մարդու և կենդանիների օրգանիզմներում, կարող են գոյություն ունենալ ամենաբազմազան պայմաններում, որոնք հաճախ անբարենպաստ են այլ օրգանիզմների համար։ Մասնակցելով բնության մեջ էներգիայի և նյութերի շրջապտույտին՝ բակտերիաներ մեծ նշանակություն ունեն կենսոլորտի ձևավորման և Երկրի վրա կյանքի պահպանման գործընթացներում։ Վարակիչ հիվանդություններ առաջացնելու բակտերիաների ունակությունը կոչվում է հիվանդածնություն կամ ախտածնություն։ Որոշ բակտերիաներ պայմանական ախտածին են, քանի որ դրանց հիվանդածնությունը կախված է մի շարք պայմաններից և 1-ին հերթին՝ օրգանիզմի (որում գտնվում են) դիմադրողականությունից։

Բակտերիաների բազմացումը

https://www.youtube.com/watch?v=zA_OjxwCI1w

Անսեռ բազմացում, բազմացման եղանակներ, որոնք իրականանում են առանց սեռական պրոցեսի՝ բեղմնավորության։ Անսեռ բազմացումը բնորոշ է բուսական և կենդանական միաբջիջ ու բազմաբջիջ օրգանիզմներին։

Անսեռ բազմացման հիմնական ձևերն են կիսումը, բողբոջումը, սպորագոյացումը վեգետատիվ բազմացումը են։ Որոշ կենսաբաններ անսեռ են համարում միայն սպորներով բազմացումը, երբ նոր օրգանիզմն առաջանում է միայն մեկ՝ մյուսի հետ չձուլվող սպորից (որով և տարբերվում է սեռական վերարտադրությունից)։ Անսեռ բազմացումը կարող է կատարվել օրգանիզմից առանձին մասերի անջատումով՝ բազմացման համար առաջացող հատուկ գոյացություններով (միաբջիջները՝ սպորներով, բազմաբջիջներից սպունգները՝ գեմուլաներով են), որոնք հետագայում հասունանում են և սկիզբ տալիս դուստր օրգանիզմին։ Անսեռ բազմացում բնորոշ է համարյա բոլոր բույսերի զարգացման ցիկլին և միշտ հաջորդում է սեռական բազմացմանը։

ՆՅՈՒԹԵՐԻ և ԷՆԵՐԳԻԱՅԻ ՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Թռչունները և կաթնասունները տաքարյուն կենդանիներ են, դրե համար նրանք կարողանում են հանգիստ գոյատևել սառը եղանակին: Մարդը մարզվելու ընթացքում տաքացնում է իր մկանները և էներգիայի պաշար կուտակում: Ձուկը, օձը, գորտը և այլն սառնարյուն կենդանիներ են:

Արտազատական համակարգ

Օրգանիզմի կենսագործունեության ընթացքում յուրաքանչյուր բջիջում առաջանում են նյութափոխանակության արգասիքները ( միզանյութ, ֆոսֆորական և ծծմբական թթվի աղեր, ջուր, ածխաթթու գազ և այլն)։

Այդ նյութերի կուտակումն օրգանիզմում կարող է բերել կենսագործունեության զանազան խանգարումների, ընդհուպ մինչև մահվան։ Օրվա ընթացքում առաաջացած 600-700 լիտր ածխաթթու գազը և որոշ քանակությամբ ջուր հեռացվում են թոքերի միջոցով։ Արտազատման գլխավոր օրգանները երիկամներն են, որոնք մեզի հետ հեռացնում են միզանյութը, միզաթթուն, հանքային աղերի և ջրի ավելցուկը։ Դրանով պահպանվում է ջրաաղային փոխանակության կայուն մակարդակը։ Այդ նյութերն աննշան չափով հեռանում են նաև մաշկի միջոցով։ Այսպիսով՝ թոքերը, երիկամները, մաշկը այն օրգաններն են, որոնց միջոցով հեռանում են նյութափոխանակության արգասիքները և պահպանվում օրգանիզմի ներքին միջավայրի կայունությունը։ Հաստ աղին նույնպես ունի արտազատման գործառույթ, սակայն նյութափոխանակության հեղուկ արգասիքները հիմնականում հեռացվում են երիկամների միջոցով։

Կենդանի օրգանիզմներում տեղի են ունենում բարդ գործընթացներ,որոնց ընթացքում առաջանում են ամենատարբեր նյութեր: Բջջում նյութերը տեղաշարժվում  են մի օրգանոիդից մյուսը,որն իրականանում է ցիտոպլազմայի շարժման շնորհիվ: Միաբջիջ օրգանիզմների համար դա նյութերի տեղափոխման հիմնական եղանակն է: Բազմաբջիջ օրգանիզմներում հարևան բջիջների ցիտոպլազմաները միմյանց հետ հաղորդակցվում են: Բուսական բջիջներում նյութերի տեղափոխումն իրականանում է նրբագույն խողովակների` ցիտոպլազմային կամրջակների միջոցով, որոնցով մի բջջից մյուսն են անցնում ջուրը և սննդանյութերը: Բույսերում նյութերի տեղաշարժն ավելի ակտիվ իրականանում է փոխադրող հյուսվածքով, որն առաջացնում է անոթաթելային խրձեր: Այս խրձերը թափանցում են բույսի բոլոր օրգանները` ընձյուղներ, արմատներ, ծաղիկներ և պտուղներ՝ ապահովելով օրգանների փոխադարձ կապը և օրգանիզմի ամբողջականությունը: Ջուրը և նրա մեջ լուծված հանքային նյութերն արմատից տերևներ են փոխադրվում ցողունի բնափայտում գտնվող անոթներով, որոնք կազմված են մեռած բջիջներից: Տերևներում սինթեզված օրգանական նյութերը կենդանի բջիջներից կազմված մաղանման խողովակներով փոխադրվում են բույսի մնացած օրգաններ, որտեղ դրանք յուրացվում են կամ պահեստավորվում:

շնչառությունն

Մարդու կյանքի առաջին և վերջին գործողությունը շնչառությունն է։ Եթե առանց սննդի մարդը կարող է ապրել 2-3 շաբաթ, առանց ջրի՝ 5-7 օր, ապա առանց թթվածնի՝ 3 րոպե։ Սա խոսում է շնչառության և թթվածնի առանձնահատուկ նշանակության մասին։ Թթվածինն օքսիդացնելով սնունդն ու հեղուկը, այն վեր է ածում էներգիայի, ստիպում աշխատել մեր մկաններին, վերանորոգում է մեր բջիջները, սնուցում ուղեղն ու հանգստացնում նյարդերը։ Շնչառության միջոցով մեր օրգանիզմը մաքրվում է մահացած բջիջներից ու տոքսիններից։ Սակայն միայն ճիշտ շնչառության ժամանակ են մարդու հյուսվածքներն արդյունավետ գործում։

Սխալ և մակերեսային շնչառությունը թթվածնային անբավարարության հիմնական պատճառն է, որը հանգեցնում է ավելորդ քաշի, օստեխոնդրոզի, սիրտ-անոթային, ողնաշարային բազմաթիվ հիվանդությունների։ Թթվածնի պակասի հետևանքով առաջանում են հորմոնալ խանգարումներ ու նորագոյացություններ։

Այսօր խրոնիկ հոգնածությունը, ոչ շարժուն կենսակերպը, սթրեսային իրավիճակները մեր առօրյայի անբաժանելի մասն են դարձել, շատ ծանր հիվանդություններ երիտասարդացել են՝ դառնալով համամարդկային խնդիր։ Մինչդեռ դեռևս հազարամյակներ առաջ եգիպտացիներին, հին հույներին, չինացիներին հայտնի էր առողջության և երկարակեցության բանալին։ Մասնավորապես չինական մարտարվեստների ու հնդկական յոգայի հիմքում ընկած է ճիշտ շնչառությունը։

Ճիշտ շնչառության դեպքում հնարավոր է ոչ միայն խուսափել հիվանդություններից, այլև բուժվել։ Մասնավորապես առանց հոգնեցուցիչ դիետաների և ֆիզիկական ծանրաբեռնվածության, ընդամենը շնչառական վարժությունների շնորհիվ կարելի է կարգավորել օրգանիզմի նյութափոխանակությունը թթվածնի և արյան շրջանառության միջոցով։ Համապատասխան մկանների ձգումների օգնությամբ թթվածինն ուղղելով ճարպային և աղային հյուսվածքներ և առաջացնելով ջուր ու էներգիա, օրգանիզմից բնական ճանապարհով դուրս են գալիս թունավոր նյութերը՝ օրգանիզմն ապահովելով էներգիայով, թթվածնի օգնությամբ վնասազերծվում են շատ հիվանդությունների հարուցիչներ, ապաքինվում ներքին և արտաքի վերքերը, գլխուղեղային կենտրոնները թթվածնով հագեցնելու միջոցով բուժվում են բազմաթիվ սթրեսային և խրոնիկ հիվանդություններ։

Շնչառական վարժությունների շնորհիվ կարգավորվում է նյութափոխանակությունը, թթվածինը գտնում և բուժում է տարբեր հիվանդություններ, շատ ժամանակ մարդիկ դիմում են մի խնդրի համար, բայց միաժամանակ կարգավորվում են նաև այլ խնդիրներ։

Շնչառության օրգանների կառաուցվածքը։ Շնչառությունն իրականանում է շնչառության օրգանների համակարգով, որը բաղկացած է քթի խոռոչից, քթըմպանից, կոկորդից, շնչափողից, բրոնխներից և թոքերից։ Շնչառական համակարգում տարբերում են օդատար ուղիներ և գազափոխանակություն կատարող օրգաններ թոքեր։ Կոկորդը խոռոչավոր օրգան է, կազմված է մկաններով, ջլերով ու կապաններով իրար միացած մի քանի աճառներից։ Կոկորդը լորձաթաղանթով ծածկված խոռոչ է։

ածխաթթու գազից և ջրից` լույսի ազդեցության տակ օրգանական նյութերի առաջացումն է ֆոտոսինթետիկ գունանյութերի (բույսերի մոտ` քլորոֆիլ, բակտերիաների մոտ՝ բակտերիոքլորոֆիլ և բակտերիոռոդօպսին) մասնակցությամբ։ Բույսերի ժամանակակից ֆիզիոլոգիայում ֆոտոսինթեզի տակ հասկանում են նրանց ֆոտոավտոտրոֆ գործառույթը՝ ֆոտոնի կլանման, էներգիայի փոխակերպման և օգտագործման գործառույթների համախմբությունը տարբեր էնդերգոնիկական ռեակցիաներում, այդ թվում ածխաթթու գազի փոխակերպումը օրգանական նյութերի:

Բույսերի բջիջներում, որոնցում քլորոֆիլ է պարունակվում, տեղի են ունենում կենդանի աշխարհի համար վիթխարի նշանակություն ունեցող ուրույն գործընթացներ։ Բուսական բջիջներն ընդունակ են օրգանական նյութեր սինթեզելու պարզ անօրգանական միացություններից՝ դրա համար օգտագործելով Արեգակի ճառագայթային էներգիան։ Արեգակնային (լուսային) ճառագայթման հաշվին կատարվող օրգանական միացությունների սինթեզը կոչվում է ֆոտոսինթեզ։

Ֆոտոսինթեզն արտահայտվում է հետևյալ գումարային հավասարումով.

6CO2+6H2O→C6H12O6+6O2

Այս գործընթացում էներգիայով աղքատ նյութերից՝ ածխածնի (IV) օքսիդից և ջրից առաջանում է էներգիայով հարուստ ածխաջուր (գլյուկոզ, C6H12O6)։ Ֆոտոսինթեզի հետևանքով առաջանում է նաև մոլեկուլային թթվածին: Ֆոտոսինթեզը բաժանվում է երկու փուլի՝ լուսային և մթնային։ Լուսային փուլը ընթանում է միայն լույսի առկայության պայմաններում, իսկ մթնային փուլը կարող է իրականանալ ինչպես լուսային, այնպես էլ մթնային պայմաններում։ Ֆոտոսինթեզի պրոցեսում կարևոր նշանակություն ունեն ֆոտոսինթեզող գունակի՝ քլորոֆիլի դերը։ Գունակները ներդրված են քլորոպլաստի գրանների մեջ և շրջապատված են սպիտակուցները, լիպիդների և այլ նյութերի մոլեկուլներով։ Քլորոֆիլն իր կառուցվածքով նման է հեմոգլոբինում պարունակվող հեմին, բայց այն տարբերությամբ, որ հեմում պարունակվում է երկաթ, իսկ քլորոֆիլում մագնեզիում: Քլորոֆիլը հիմնականում կլանում է կարմիր և կապտամանուշակագույն լույսը, իսկ կանաչն անդրադարձնում է, որի պատճառով բույսերը հիմնականում կանաչ գույն ունեն, իհարկե, եթե դրան չեն խանգարում այլ գունակներ։

փոշոտումը

Տեսակները

Երկու տիպի փոշոտում կա՝ ինքնափոշոտում և խաչաձև փոշոտում։ Ինքնափոշոտումը կատարվում է երկսեռ ծաղիկներում, երբ ծակափոշին փոշանոթներից թափվում է նույն ծաղկի սպիի կամ փոշանոթից որևէ այլ եղանակով փոխադրվում է սպիի վրա մի ծաղկի սահմաններում։ Սակայն երկսեռությունը դեռևս բոլորովին էլ չի կանխորոշում ինքնափոշոտումը։

Ինքնափոշոտում

Ինքնաբեղմնավորմամբ (ավտոգամիայով) ավարտվող ինքնափոշոտումը տեղի է ունենում այն պայմանի դեպքում, երբ մոտավորապես միաժամանակ հասունանում են ծաղկափոշին և սաղմնապարկը։ Հասունացած փոշանոթը պայթում է, ծակափոշին դուրս է գալիս, և ծաղիկը քամուց ճոճվելու ժամանակ կամ միջատի օգնությամբ ծակափոշին կարող է ընկնել իր իսկ ծաղկի սպիի վրա։ Բացի դրանից, անհրաժեշտ է նաև, որ բիոֆիզիկական և բիոքիմիկան կարգի խոչընդոտներ չլինեն։ Այսպես օրինակ երբեմն ծաղկափոշին ֆիզիկապես չի կարող ընկնել սպիի վրա իր ծաղկում՝ փոշանոթների և սպիի դասավորության կամ թե այն պատճառով, որ փոշանոթը բացվում Է սպիի հակառակ կողմում։ Շատ հաճախ ծաղկափոշին բեղմնավորման անընդունակ Է լինում իր ծաղկի մեջ (խնձորենի, տանձենի, տարեկան և շատ ուրիշներ)։

Ինքնափոշոտումը (ավելի ճիշտ ավտոգամիան) անհրաժեշտ Է դիտել որպես սեռական վերարտադրության հատուկ Էվոլուցիոն տիպ։ Հացազգիների մեջ այն հաճախ կատարվում է դեռ այն ժամանակ, երբ ծաղկաբույլը գտնվում է տերևապատյանում և օտար ծաղկափոշին չի կարող ներթափանցել (սա հատուկ Է ոչ միայն վայրի հացազգիներից շատերին, այլև որոշ կուլտուրական հացազգիներին, ինչպես գարուն)։

Շատ բույսերի, այդ թվում և կուլտուրական բույսերի մեջ ինքնափոշոտումը կատարվում Է դեռ փակ կոկոնում, որտեղ նույնպես օտար ծակափոշին ընկնել չի կարող։ Սա, սակայն, չի նշանակի, թե որևէ ինքնափոշոտվող տեսակի բույսի ծաղկի ծաղկափոշին ընղունակ չէ բեղմնավորվելու այլ ծաղկի սերմնարանը։ Ընդհակառակն, այդ առանձնյակի ուրիշ ծաղկից ծաղկափոշի ընկնելու դեպքում սովորաբար բեղմնավորումն ապահովված է լինում։ Սա ապացուցվում է փորձերով և կենդանի բնությունից վերցրած փաստեըով։ Այսպես, օրինակ, հարավային շրջաններում ինքնափոշոտվողների բնական հիբրիդիղացիան լայն չափեր ունի։ Ցորենի կամ գարու ծաղիկների ծաղկափոշու մի մասը, տերևապատյաններից դուրս գալուց հետո, քամու միջոցով փոխադրվում է այլ հասկերի վրա և բեղմնավորում է։ Գոյություն ունի, սակայն, բույսերի մի խումբ, որոնց մեջ խաչաձև փոշոտումը բացառված է։ Շատ բույսեր առաջացնում են այսպես կոչված՝ կլեյստոգամ ծաղիկների, սովորաբար մանր, աննշան, բոլորովին չբացվող, որոնց մեջ հնարավոր է հենց միայն ինքնաբեղմնավորումը։ Կուլտուրական բույսերից այդպիսիներ են՝ գետնանուշը, որը զարգացնում է ինչպես սովորական խազմոգամ (վերևի մասում), այնպես էլ չբացվող կլեյստոգամ ծաղիկներ, ըստ որում առաջինները հաճախ անպտուղ են, իսկ երկրորդը պտղատու։ Կլեյստոգամ ծաղիկներում ծաղկափոշին ծլում է փոշանոթներում, խողովակը ծակում անցնում է փոշանոթը և մտնում է սերմնարանի մեջ։ Կլեյստոգամիան նույնպես նպատակահարմար էվոլոլցիոն հարմարանք է։

Հարկադիր ավտոգամիայի մյուս դեպքերը հանդես են դալիս, օրինակ ստորերկրյա ծաղկման մեջ։ Այն բնորոշ է բազմաթիվ ընդեղեն բույսերին ինչպես՝ տափոլոռի, դեղին ոլոռի, դեղին վիկի համար։ Ստորերկրյա ծաղկման կլասիկ օրինակ կարող է ծառայել կովկասյան շտերնբերգիայի ծաղկումը և փոշոտումը սոխուկի ներսում, և հողի մակերես են դուրս բերվում այդ բույսի արդեն ձևավորված պտուղները (Տրոիցկի)։ Ինքնափոշոտումը բուսական աշխարհում համեմատաբար պակաս տարածված երևույթ է։ Սակայն կուլտուրական բույսերի մի մասը պատկանում է ինքնափոշոտվողներին, ինչպես՝ գարին, ցորենը, ոլոռը, լոբին, վարսակը, պամիդորը, բամբակը, կտավատը։

Ինքնափոշոտումը միանգամայն հնարավոր է նաև շաքարի ճակնդեղի ծաղիկներում, որ կախված է սորտից և եղանակից։ Հաստատված է, որ կան տարեկանի, երեքնուկի և այլ խաչաձև փոշոտվողների ինքնափոշոտվող սորտեր։ Խաչաձև փոշոտվող բույսերի ինքնափոշոտվող ռասաներն առաջանում են աշխարհագրական մեկուսացման կամ աճեցողության հւսմար սակավ բարեհաջող պայմաններում, օրինակ, բարձրլեռնային (Պամիր, Անդեր և այլն, կամ անապատային, կղզային և այլ պայմաններում) կամ անապատային կղզային և այլ պայմաններում։ Սակայն տիպական ինքնափոշոտվողների մեջ էլ է տեղի ունենում խաչաձև փոշոտում։

Խաչաձև Փոշոտում[խմբագրել 

Խաչաձև փոշոտումը հատուկ է բույսերի վիթխարի մեծամասնությանը։ Դարվինը 27 տարի զբաղվել է ծածկասերմ բույսերի ծաղիկների ձևերի և փոշոտման եղանակների րնդարձակ հետազոտություններով և եկել է այն եզրակացության, որ էվոլյուցիայի ընդհանուր ընթացքում խաչաձև փոշոտումը ապահովում է առողջ սերունդ։ Լիսենկոն ապացուցեց, որ ինքնափոշոտվող բույսերն ընդունակ են սերմերի լավ բերք տալ միայն փոքրաթիվ տարիների ընթացքում։ Իր ժամանակին տեղի է ունենում այլասերում։ Այսպես, օրինակ ցորենի, գարու, վարսակի, ոլոռի և մյուս մշակովի ինքնափոշոտվողների սորտերը 10—15 տարուց հետո սկսում են այլասերվել։ Այդ պատճառով Լիսենկոն առաջարկեց պարբերաբար կատարել ներսորտային խաչաձևում։ Սա հիանալի արդյունքներ տվեց, և այժմ ներսորտային խաչաձևումը հանդիսանում է սելեկցիայի հիմնական ձևերից մեկը, որը բարձրացնում է ինքնափոշոտվողների բերքատվությունը։

Մեծ մասամբ բացասական ազդեցություն է նկատվում նաև գեյտենոգամիայի այսինքն՝ մի բույսի սահմաններում մեկ ծաղկի ծաղկափոշին այդ նույն բույսի մի այլ ծաղկի վարսանդի վրա փոխադրելու միջոցով կատարվող բեղմնավորման դեպքում։ Ընդհակառակն, քսենոգամիան, այսինքն՝ ծաղկափոշին մի բույսից մի այլ բույսի փոխադրելուց հետո կատարվող օտարաբեղմնավորումը էվոլուցիոն առնչությամբ դրական նշանակություն ունի։ Երկտուն բույսերն ստիպված են խաչաձև փոշոտվելու նրանք շատ ծաղկափոշի են տալիս և շատ սերմեր են առաջացնում։

Խաչաձև փոշոտումը բույսերի մեջ կատարվում է առավելապես միջատների և քամու միջոցով։ Բացի ղրանից, արևադարձային մարզերում հաճախ ծաղկափոշին փոխադրում են թռչուններր և նույնիսկ մանր կաթնասունները։

Անեմոֆիլ կամ քամու միջոցով փոշոտվող բույսեր[խմբագրել 

Այս բույսերր կազմում են ինչպես փայտացողուն, այնպես էլ խոտային բույսերի բավական ընդարձակ խումբ։ Քամու միջոցով փոշոտվող բույսեր են, օրինակ, կեչին, լաստենին, կաղնին, հաճարենին, ընկուզենին, տխլենին, բարդին, կաղամախին, իսկ խոտաբույսերից՝ շատ հացազգիներ, թելուկազգիներ, և այլն։ էնտոմոֆիյ կամ միջատների միջոցով փոշոտվող բույսեր։ Բույսերի փոշոտումը միջատների միջոցով ներկայացնում է բնության ուշազրավ երևույթերից մեկը։ Հիմնական դերը պատկանում հետևյալ միջատներին՝ մեղուներին, կրետներին, իշամեղուներին, ճանճերին, թիթեռներին, բզեզներին տրիպսներին, մրջյուններին։ Սրանց կողմից տեղի ունեցող այս անգիտակցական պրոցեսը, որը զուգակցում է կենդանիների սննդառության ֆիզիոլոգիան բույսերի սեռական պրոցեսի հետ, արդյունք է օրգանիզմների ֆիլոգենետիկ զարգացման՝ բնական ընտրության պայմաններում։ Հնարավոր է, որ ծծող միջատների կապը սպորառաջացման օրգանների հետ ծագել է նախքան իսկական ծաղիկների հանդես գալը։ Մերկասերմ բույսերը, ինչպես՝ սագոենիները, գինկգոները և այլն, միջատներին գրավում էին արքեգոնիալ խորշերի քաղցր հեղուկով, թեպետև նրանց դերը բոլորովին այլ է եղել։

Քամու միջոցով փոշոտվելու համար հարմարողական նշանակություն ունեցող հատկանիշները համեմատաբար շատ չեն։ Այլ է դրությունը էնտոմոֆիլ բույսերի նկատմամբ։ Հարմարողական հատկանիշները, և մանավանդ նրանց զուգակցությունը, այստեղ չափազանց բազմազան են։

Էնտամոֆիլ կամ միջատների միջոցով փոշոտվող բույսեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

էնտոմոֆիլ են այն բույսերը, որոնց ծաղկափոշին միջատները տարածում են ծաղկից ծաղիկ, բույսից բույս, որոնց ծաղիկները գրավում են սննդով։ Ծաղիկների արտադրած սնունդ են մի կողմից հատուկ հեղուկ և կիսահեղուկ շաքարարային արտազատուկները, որոնք դուրս են գալիս նեկտարանոցներից ծաղկի կամ ընձյուղների այլ մասերի վրա դասավորված հատուկ գեղձերից, մյուս կողմից, միջատների համար սնունդ է ծառայում հենց ինքը ծաղկափոշին, որը հարուստ է սննդարար նյութերով։

Նեկտարանոցները զանազան ձևեր ունեն՝ տափակ, գոգավոր կամ ուռուցիկ, որպես փոքր փոսիկներ, տափակ կետեր, թմբիկներ, ակոսիկներ, բարձիկներ, եզջյուրիկներ, նեղ և երկար սափորիկներ, այսպես կոչված՝ խթաններ և այլն։ Նեկտար արտադրող գեղձերի տակ միշտ կա հատուկ արտազատող պարենքիմային մանրաբջիջ հյուսվածք։ Նեկտարի 25-95% ջուր է, բայց 3-72%ը գլյուկոզա և եղեգնաշաքար է։ Նեկտարանոցները սովորաբար դասավորված են լինում ծաղկի խորքում։

Սա անհրաժեշտություն է առաջ բերում, որ միջատները թափանցեն ծաղկի ներսի մասերը։ Միջատի այս վարմունքի անխուսափելի հետևանքն այն է լինում, որ նա «շպարվում է» ծաղկափոշով, և էնտոմոֆիլ բույսերի մեջ հաճախ կպչուն է լինում։ Ծաղկափոշով ծածկված միջատը մի կաթիլ նեկտար վերցնելով, թռչում է այլ բույսի ծաղկի վրա և կատարում փոշոտում։ Նեկտարի փոքր չափերով արտազատումը էվոլյուցիոն հարմարանք է, որը հարկադրում Է միջատին հաճախելու մեծ թվով ծաղիկների և ղրանով իսկ տարածելու ծաղկափոշին։ Եթե պատկերացնենք նեկտար հավաքելու, համար ծաղիկների հաճախորդ միջատների վիթխարի քանակությունը, դժվար չի լինի հասկանալ Էտոմոֆիլիայի չափերը բնության մեջ։ Երբեմն նեկտարանոցներր դժվարամատչելի են և յուրահատուկ ձևով են կառուցված։

Բացի նեկտարից, հաճախ միջատների համար սնունդ է հանդիսանում ծաղկափոշին։ Որպես հարմարողական հատկանիշ, այսպիսի բույսերի մեջ մեծ քանակությամբ ծաղկափոշի է կազմվում։ Այս ծաղկափոշու մեծ մասը ուտվում է, բայց մնացած մասը միանգամայն բավական է փոշոտման համար՝ միջաաներով տարածվելու միջոցով։ Այդպիսի բույսեր են, օրինակ, կա֊կաչը և քաջվարդը, որոնց ծաղկի մեջ կա փոշանոթներից թափված շատ ծաղկափոշի։ Այդպիսի բույսեր են նաև հոտոտը, մասրենիները և այլն։ Երբեմն ուտելի է ոչ թե ծաղկափոշին, այլ որոշ հյուսվածքներր, օրինակ, առէջաթելերի խիտ մազիկները։

Այսպիսով, միջատները թռչում են դեպի ծաղիկները սննդի համար։ Ծաղկող բույսեր գտնելը միջատների համար հեշտանում է ծաղիկների մի շարք այլ հարմարանքային հատկանիշներով։ էնտոմոֆիլ ծաղիկները տարբերվում են մեծ մասամբ վառ գունավորությամբ (ինքնափոշոտվող բույսերը ևս հաճախ ունեն գունավոր ծաղիկներ)։ Բոլորին հայտնի են երեքնուկի վառ կարմիր գլխիկները, վարդկակաչի, շուշանի, սոխերի, զանգակիկների, կակաչի, հիրիկի, ֆացելիայի, խնձորենու, նշենու և այլ բույսերի վառ գույների ծաղիկները։

Միջատներն ավելի լավ են յուրացնում ծաղկող բույսերի հոտը։ Միջատների զգայունակությունը հոտի նկատմամբ հանդես է գալիս մեծ տարածությունների վրա։ Հոտը պայմանավորված է նրանով, որ բույսերի ծաղիկներում և ընձյուղներում զանազան եթերայուղեր են կուտակվում և ցնդում։ Յուրաքանչյուր տեսակին հատուկ է եթերայուղերի իր ուրույն կազմը։ Խաչաձև փոշոտվող բույսերի ինքնափոշոտումը տանում է դեպիանպտղություն։

Վարսանդ

     Հիմնական հոդված՝ Վարսանդ

Վարսանդը կազմված է սպիից, սռնակից և սերմնարանից։ Սերմնարանի ներսում են գտնվում մեկ կամ մի քանի սերմնաբողբոջներ, որոնցից զարգանում են սերմերը, իսկ ամբողջ սերմնարանից՝ պտուղը։ Վարսանդի սպին կարողանում է իր վրա պահել փոշեհատիկը։

Առէջներ

     Հիմնական հոդված՝ Առէջ

Վարսանդը շրջապատված է առէջներով։ Յուրաքանչյուր առէջ կազմված է առէջաթելից և փոշանոթից։ Փոշանոթում զարգանում են փոշեհատիկներ։

Բաժակ և պսակ

     Հիմնական հոդվածներ՝ Բաժակ և Պսակ

Արտաքինից ծաղիկը պատված է բաժակաթերթերով, որոնք կանաչ գունավորում ունեն և կազմում են ծաղկի բաժակը։ Բաժակաթերթիկները պաշտպանական ֆունկցիա են կատարում հատկապես մինչև ծաղկելը, հաճախ էլ մասնակցում են ֆոտոսինթեզին։

Վարսանդի և առէջների շուրջ գտնվում են պսակաթերթերը, որոնք կազմում են ծաղկի պսակը։ Դրանք ունեն վառ գունավորում, իսկ իրենց հիմքում քաղցրահամ հյութ՝ նեկտար, որով գրավում են փոշոտող միջատներին։ Տարբեր բույսերի բաժակաթերթերը և պսակաթերթերը քանակով տարբեր են. կարող են լինել առանձին-առանձին (բաժակաթերթ) կամ միաձուլված (ձուլաթերթ)։ Բաժակն ու պսակը կազմում են ծաղկապատյանը, որն ունի պաշտպանական և միջատներին գրավելու նշանակություն։ Եթե ծաղկապատյանը կազմված է բաժակից և պսակից, կոչվում է կրկնակի (խնձորենի, տանձենի, ծիրանենի)։

Որոշ ծաղիկներ չունեն բաժակ (թրաշուշան, վարդակակաչ, հիրիկ), որոշ ծաղիկներ՝ պսակ (ճակնդեղ)։ Այդպիսի ծաղիկները կոչվում են պարզ։ Ուռենու, հացենու ծաղիկները ծաղկապատյան չունեն։ Այդպիսի ծաղիկները կոչվում են մերկ։

Ծաղկավոր բույսերի մեծ մասի ծաղիկներն ունեն հատուկ արտազատող օրգաններ՝ նեկտարանոցներ, որտեղ նեկտար է արտադրվում։ էվոլյուցիայի ընթացքում ծաղկակիրներն աստիճանաբար կարճացել են, և ծաղկի մասերն ավելի են մոտեցել բույսին, դրանց զսպանակաձև դասավորությունը տեղի է տվել օղակաձևին

Ականջ, լսողության և հավասարակշռության օրգան. դրա միջոցով ընկալվում են ձայնային ազդանշանները և այնպիսի գրգիռներ, որոնք առաջանում են մարմնի դիրքի փոփոխության ժամանակ։ Կաթնասունների ականջների կառուցվածքը գրեթե միանման է։ Չնայած սողունները, երկկենցաղները և թռչունները նույնպես օժտված են գերազանց լսողությամբ, սակայն նրանց լսողության օրգանների կառուցվածքը տարբեր է։ Որոշ միջատների լսողության օրգանները տեղադրված են մարմնի կամ վերջույթների վրա։

Լույսը և գույնը բնության մեջ: Ծիածան…

Ծիածան, անձրևից հետո երկնքում հայտնվող բազմերանգ կամարի տեսքով մթնոլորտի տեսողական երևույթ է։

Բոլոր ծիածաններն ունեն ամբողջական շրջանագծի ձև, սակայն նայողը տեսնում է այդ շրջանագծի միայն հորիզոնից վերև գտնվող կեսը։ Ամբողջությամբ ծիածանը կարելի է տեսնել երկնքից։

Ծիածան չի երևում այն ժամանակ, երբ Արեգակը գտնվում է հորիզոնից 42°-ից ավելի բարձրության վրա։

Աստվածաշնչում նշվում է, որ ծիածանը հայտնվել է համաշխարհային ջրհեղեղից հետո, որպես մարդկությանը ներելու նշան։ Հայերենում այս երևույթն ունեցել է նաև ծիրանի գոտի, տիրկան կամ տիրական գոտի (Տիր աստծու անունով), աստվածակամար (ըստ Անանիա Շիրակացու), Աստվածածնի գոտի անունները։

 Լույսի բեկումը

Լույս, էլեկտրամագնիսական ճառագայթում, որն արձակվում է տաքացած կամ գրգռված վիճակում գտնվող մարմինների կողմից։ Հաճախ, լույս նշանակում է ոչ միայն տեսանելի լույսը, այլ նաև նրան հարող սպեկտրի լայն հատվածները։ Պատմաբանորեն հայտնվել է անտեսանելի լույս տերմինը՝ ուլտրամանուշակագույն լույս, ինֆրակարմիր լույս, ռադիոալիք։ Տեսանելի լույսի սահմաններն են 380-ից մինչև 780 նանոմետրը, որը համապատասխանում է համապատասխանաբար 790 մինչև 385 տերահերց հաճախություններին։

Ֆիզիկայի այն բաժինը, որտեղ ուսումնասիրվում է լույսը, կոչվում է օպտիկա։

Ծիածանը, օրինակ, սպիտակ լույսը կազմող ճառագայթների համադրություն է։

Լույսը ճառագայթման տեսակներից է։ Լուսարձակում են Արեգակը, էլեկտրական լամպը և շիկացած այլ առարկաներ։ Լույսը կարող է թափանցել ապակու և ջրի միջով, սակայն բազմաթիվ այլ նյութերից այն անդրադառնում է։ Լույսի շնորհիվ մենք տեսնում ենք, այն օգնում է մեզ հաղորդակցվելու մեզ շրջապատող միջավայրի հետ։

Արեգակը, էլեկտրական լամպը, հեռուստացույցը կամ պարզապես կրակը լուսարձակում են իրենց սեփական լույսը։ Սակայն առարկաների մեծ մասը չունի սեփական լույս. մենք դրանք տեսնում ենք միայն այն բանի շնորհիվ, որ նրանց անդրադարձրած լույսն ընկնում է մեր աչքերի մեջ։ Լույսի ամենամեծ քանակությունն անդրադարձնում են սպիտակ մակերեվույթները, այդ պատճառով դրանք այդպես վառ են երևում։ Սև մակերեվույթներն իրենց վրա ընկնող լույսը գրեթե չեն անդրադարձնում։ Հայելուց լույսն անդրադառնում է գրեթե ամբողջությամբ, և մենք հայելում տեսնում ենք առարկաների արտացոլումը։

Սովորաբար լույսը տարածվում է ուղիղ գծով։ Եթե ճանապարհին այն հանդիպում է արգելքի, ապա այնտեղ, որտեղ լույսը չի թափանցում, առաջանում է ստվեր։

Աչք և տեսողություն

լուսային գրգիռներն ընկալող տեսողության օրգան, տեսողական վերլուծիչի ծայրամասային բաժինը։ Տեսողական վերլուծիչը ընդգրկում է նաև տեսողական նյարդն ու գլխուղեղում տեղադրված տեսողական կենտրոնները։ Աչքը կազմված է օժանդակ ապարատներից և ակնագնդից։ Օժանդակ ապարատի մեջ են մտնում ակնագնդի մկանները, հոնքերը, կոպերը, արտևանունքները, շաղկապենին, արցունքագեղձերը։ Աչք կամ ակնագունդը տեղադրված է ոսկրային ձագարում՝ ակնակապիճում։ Հետևից և կողքից աչք արտաքին ազդակներից պաշտպանվում է ոսկրային պատերով, առջևից՝ կոպերով։

Կոպերը, հոնքերը և արտևանունքները աչքը պաշտպանում են արտաքին վնասակար ներգործությունից։ Հոնքերը տարբեր կողմեր են հեռացնում ճակատից հոսող հեղուկը, կոպերը և արտևանունքներն աչքերը պաշտպանում են փոշուց, արցունքագեղձերն արտազատում են արցունք, որը խոնավացնում է ակնագնդի մակերեսը, հեռացնում օտար մարմինները, տաքացնում աչքը։ Շաղկապենին լորձաթաղանթի նման շարակցական թափանցիկ պատյան է, որը ծածկում է կոպերի հետին մակերեսները։ Ակնագունդը շարժող մկանների կծկումների շնորհիվ մարդը կարողանում է փոխել հայացքի ուղղությունը։

կայծակ

Կայծակ նաև՝ շանթ, մթնոլորտում՝ ամպերի կամ ամպի և երկրի միջև տեղի ունեցող կայծային էլեկտրական պարպում է։ Սովորաբար դրսևորվում է պայծառ լույսի բռնկումով և ուղեկցվում որոտով։ Պարպման ժամանակ հոսանքի ուժը հասնում է 10-100 հազար ամպերի, լարումը՝ տասնյակ միլիոնավորներից մինչև միլիարդավոր վոլտի։

Երկրագնդի վրա ամենահաճախ կայծակները տեղի են ունենում Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության արևելքի լեռներում գտնվող փոքրիկ Կիֆուկա գյուղի մոտ։ Մեկ քառակուսի կիլոմետր տարածքի վրա տարեկան տեղի է ունենում կայծակի 158 բռնկում։ Կայծակները հաճախակի են նաև Վենեսուելայում, Սինգապուրում, Բրազիլիայի հյուսիսում և Կենտրոնական Ֆլորիդայում։

Օքսիդներ, երկտարր միացություններ են, որոնք բաղկացած են որևէ տարրի և թթվածնի ատոմներից։ Օքսիդներում թթվածինը դրսևորում է -2 օքսիդացման աստիճան։ Թթվածինը իր էլեկտրաբացսականությամբ երկրորդն է՝ ֆտորից հետո։ Այդ պատճառով գրեթե բոլոր տարրերը առաջացնում են օքսիդներ։

Օքսիդները բավականին տարածված են երկրի ընդերքում և առհասարակտիեզերքում։ Օրինակ այդպիսի միացություններից է ժանգը, ջուրը,շաքարավազը,ածխաթթու գազը։

Միացությունները, որոնք պարունակում են թթվածնի երկու ատոմ կոչվում են պերօքսիդներ, սուպերօքսիդներ։ Կոպիտ ասած նրանք չեն մտնում օքսիդների դասի մեջ։

IUPAC-ի անվանումներ ցանկի համաձայն օքսիդները անվանվում են «օքսիդ» բառով և քիմիական տարրի սեռական հոլովով. օրինակ՝ Na2O նատրիումի օքսիդ, Al2O3ալյումինի օքսիդ։ Եթե տարրը ունի փոփոխական օքսիդացման աստիճան, ապա օքսիդի անվանման կողքին առանց բացատանիշի, փակագծերի մեջ նշվում է նրա օքսիդացման աստիճանը։ Օրինակ՝ Cu2О պղնձի օքսիդ(I), CuO պղնձի օքսիդ(II), FeO երկաթի օքսիդ(II), Fe2О3 երկաթի օքսիդ(III), Cl2O7 քլորի օքսիդ(VII)։

 Կախված օքսիդում թթվածնի ատոմների թվից, դրանք կարող են ունենալ տարբեր անվանումներ։ Օրինակ, եթե պարունակում է մեկ ատոմ թթվածին, ապա անվանում են մոնօքսիդ, եթե երկու, ապա երկօքսիդ, իսկ եթե երեք, ապա՝ եռօքսիդ։ Օրինակ՝ ածխածնի մոնօքսիդ CO, ածխածնի երկօքսիդ СО₂, ծծմբի եռօքսիդ SO₃։

XIX դարից հրակայուն օքսիդները, որոնք գործնականորեն չեն լուծվում ջրում անվանեցին «հողեր»։[1]

Կա օքսիդների 4 հիմնական դաս՝հիմնային, թթվային, երկդիմի և աղ չառաջացնող։

Հիմնային են այն օքսիդները, որոնց համապատասխանում են Հիմքեր. դրանք մետաղների օքսիդներ են, օրինակ՝ Na2O, K2O, CaO, Fe2O3։

Թթվային են այն օքսիդները, որոնց համապատասխանում են Թթուներ. դրանք էլ ոչ մետաղների օքսիդներն են, օրինակ՝ N2O3, P2O5, Cl2O7, Mn2O7։

Երկդիմի են այն օքսիդները, որոնք կարող են փոխազդել թե թթուների, թե հիմքերի հետ.դրանք բոլորը համեմատաբար պասիվ մետաղների օքսիդներ են, ինչպես ZnO, FeO, Al₂O₃ օքսիդները։

Աղ չեն առաջացնում այն օքսիդները, որոնք չեն փոխազդում ոչ թթուների, ոչ հիմքերի հետ.դրանք ոչ մետաղների օքսիդներ են, ինչպես՝ NO, N₂O, CO և այլն։

Օքսիդներ, փորձել սովորել գրքում նշված օքսիդների անունները:Բերել կենցաղում մեզ հանդիպող օքսիդների օրինակներ,բացատրել դրանց կիրառումը արդյունաբերության մեջ:

1, Հիմնական օքսիդներ, նատրիումի օքսիդ, պղնձի օքսիդ, ծծմբի օքսիդ, թթվային օքսիդներ, ալյումինի օքսիդ

փորձ դասարանում

Երևույթներ,քիմիական և ֆիզիկական: /դաս 1.1-1.2/
Լրացուցիչ աշխատանք
Թվարկել կենցաղում հանդիպող քիմիական և ֆիզիկական երևույթ:

1. Որո՞նք են ֆիզիկական երևույթները: Ներկայարե՛ք օրինակներ:
Երբ երկու նյութ խառնում ես իրար և հետո կարող ես առանձնացել իրարից դա կոչվում է ֆիզիկական երևույթ: Օրինակ՝ շաքարավազ և ջուր:

2. Որո՞նք են քիմիական երևույթները: Ներկայացրե՛ք օրինակներ:
Իսկ երբ երկու նյութ խառնում ենք իրար և հետո չենք կարող առաձնացնել դա կոչվում է քիմիական երևույթ:Օրինակ՝փայտ և բենզին:

3. Հետևյալերևույթներից որո՞նք են ֆիզիկական, որո՞նք՝ քիմիական.

ա) բենզինի այրվելը,-քիմիական
բ) եղ յամի առաջացումը,-ֆիզիկական
գ) կաթիթթվելը,-քիմիական
դ) ջրիեռալը,-ֆիզիկական
ե) հայելումփշրվելը-ֆիզիկական

4. Ո՞րն է ֆիզիկական երևույթ.

ա) մեթանիայրումը,
բ) բենզինի թորումը բնական նավթից,
գ) պող — պատի ժանգոտումը խոնավ օդում: